میراث احمد شاملو در دو کتاب مرجع

درباره زنده‌یاد احمد شاملو، تا همین اواخر از داشتن مرجعی که گنجینه عظیم فعالیت‌های فرهنگی او را یک‌جا جمع کند، محروم بوده‌ایم. اما این مهم در سال‌های اخیر تحقق یافته و اکنون دو کتاب مرجع، با چاپ و صحافی شکیل در این زمینه داریم؛ یکی «آثارشناسی توصیفی احمد شاملو»، به تدوین مانی پارسا، بهرام معصومی، لیلا سُلگی (با همکاری همسر شاعر خانم آیدا سرکیسیان) است که در سال 1386 توسط نشر چشمه در 657 صفحه منتشر شده و دیگری کتابی به ‌نام «شاملوشناسی: تقریبا همه‌چیز درباره احمد شاملو» از محمدعلی رونق، کتابدار دانشگاه اهواز که دو سال بعد توسط نشر مازیار در 787 صفحه چاپ و عرضه شده است. «آثارشناسی» مطالب منتشر‌شده تا پایان سال 1384 و «شاملوشناسی» تا پایان سال 1387 را پوشش می‌دهد.

درباره «آثارشناسی توصیفی احمد شاملو» آنچه در نظر نخست به ذهن می‌آید، همین اسم «آثارشناسی» است و اینکه چرا مثلا عنوان «کتاب‌شناسی» برای آن انتخاب نشده. در توضیح این عنوان گردآورندگان کتاب آثارشناسی می‌نویسند:

«اگرچه اکنون این اثر در مقوله کتاب‌شناسی می‌گنجد، تدوین‌کنندگان به‌ضرورت گستردگی و ناهمگونی فعالیت‌های فرهنگی شاملو، عنوان «آثارشناسی» را به مقصود نزدیک‌تر دانسته‌اند. اگر بیندیشیم که «جمله معرّف» [مدخل] شاملو در دایره‌المعارفی فرضی چه می‌تواند باشد، مقصود از عنوان «آثارشناسی» روشن‌تر به دید می‌آید: «شاملو، احمد، شاعر، مترجم، روزنامه‌نگار، محقق زبان و فرهنگ عامیانه، مقاله‌نویس، منتقد، مصحح، دکلماتور، فیلم‌نامه‌نویس و از مهم‌ترین چهره‌های پیشرو در شعر معاصر ایران» خود پیداست که عنوان «کتاب‌‌شناسی» که توسعا به پژوهش‌ها در معرفی ‌آثار مکتوب اطلاق‌ می‌شود، همه زوایای فعالیت‌های شخصیتی مانند شاملو (مثلا روزنامه‌نگاری و دکلمه اشعار) را در بر نمی‌گیرد».

این نشان می‌دهد که گردآورندگان لفظ «کتاب‌شناسی» را با توجه به میراث فرهنگی متنوع شاملو، وافی به مقصود ندیده‌اند. نام‌گذاری کتاب دیگر به «شاملوشناسی: تقریبا همه‌چیز درباره احمد شاملو» شاید ناشی از همین ضرورت باشد.

هم‌موضوع‌بودن دو کتاب و فاصله زمانی نسبتا کوتاه انتشار آنها، خواه‌ناخواه مسئله مقایسه آنها را به میان می‌کشد؛ مثلا دو کتاب روش واحدی در پیش گرفته‌اند یا روش‌هایشان متفاوت است؟ روش کدام کتاب کارآمدتر است و با این گنجینه عظیم تناسب بیشتری دارد؟

گردآورندگان «آثارشناسی توصیفی احمد شاملو» که خانم آیدا سرکیسیان بر کارشان نظارت داشته، به منابع دست‌اول بیشتری دسترسی داشته‌اند. این مواد در واقع آرشیوی است که خانم آیدا سرکیسیان در طول سال‌ها زندگی با شاعر گردآوری کرده و مقرر بوده که در جایی به نام موزه شاملو حفظ شود (که دریغ از آن). آشکار است که جمع‌آوری این‌همه مطلب در طول این سال‌های دراز و حفظ آنها از نابودی، به‌ویژه با توجه به نقل‌مکان‌های متعدد شاعر و خانواده‌اش، کاری بسیار شاق و مراقبتی فوق‌العاده را می‌طلبیده که تنها از عهده خانم آیدا سرکیسیان برمی‌آید. آنها در «پیش‌سخن» خود می‌گویند:

«این کتاب با حمایت و همیاری بی‌دریغ آیدا در خانه شاملو، تدوین شد. نگاه مهربان شاملو با ما بود درست کنار آیدا. خنده و خشم و طنز و ذوق شاملو، درون ما را می‌کاوید. بی‌تردید اگر حضور شاملو حس نمی‌شد، از دقت می‌کاستیم و بر سرعت می‌افزودیم و ماحصل کار چیزی می‌شد نه چنان‌ که بشاید. شاملوی پنجاه سال شاعری و دغدغه، ما را حقیقت دغدغه‌داشتن آموخت. و بود و هست و خواهد بود. (ص 15)

مطالب «آثارشناسی» در هشت بخش توزیع شده‌اند که هر بخش خود به چند فصل تقسیم می‌شود. در پایان این هشت بخش نمایه مطالب آمده است. اگر گردآورندگان کتاب نخست به منابع دست‌اول بیشتری دسترسی داشته‌اند ولی کار رونق حرفه‌ای‌تر به نظر می‌آید. او مطالب کتاب خود را دو قسمت کرده: آثاری که خود شاملو نوشته و آثاری که دیگران درباره‌اش نوشته‌اند. علاوه بر این نکات مهم هر مدخلی را هم آورده است. رونق درباره مشکلات کارش می‌نویسد: «... تمامی کتاب‌شناسی‌های موضوعی و مقاله‌نامه و فهرست‌ها را از نظر گذرانده‌ام. تنها به این اکتفا نکرده بلکه نشریات ادبی پنجاه‌ساله اخیر را تا آنجا که در دسترس بود، به جست‌وجوی اثری از شاملو و درباره او ورق زده‌ام. اهل این حرفه می‌دانند جست‌وجو در محتوای نشریه‌ای که فهرست و نمایه ندارد، چه کار طاقت فرسایی است». او که برای کارش به کتابخانه‌های ایران سر زده، درباره آرشیو مجلات این کتابخانه‌ها نومیدانه می‌نویسد: «دریغ از کتابخانه‌ای با مجموعه‌ای کامل».

صفحه به صفحه کتاب‌ها نشان می‌دهد که گردآورندگان دو کتاب چه رنج جان‌کاهی برای فهرست‌کردن مطالب و جمع‌آوری آثار شاملو کشیده‌اند و چقدر سعی داشته‌اند کاری ارائه دهند که درخور پنجاه سال شاعری احمد شاملو باشد. مطالبی که در دو کتاب آمده و همین‌طور روش گردآوری مطالب و نحوه فهرست‌کردن آنها از کتابی به کتاب دیگر فرق دارد. نتیجه اینکه مطالب دو کتاب مکمل یکدیگرند و مراجعه‌کننده به یک کتاب نمی‌تواند از کتاب دیگر بی‌نیاز باشد.