نوزادان آزمایشگاهی قرن 21

«لوییز براون» 41ساله، در تاریخ علوم و فناوری جایگاه ویژه‌ای دارد. او نخستین «کودک آزمایشگاهی» جهان است که در سال ۱۹۷۸ به روش لقاح خارج از بدن مادر در منچستر انگلستان به دنیا آمد. تولد «لوییز» با هیاهو و جنجال‌های بسیاری همراه بود: درحالی‌که بسیاری از روزنامه‌های سراسری آن زمان با شور و شعف بسیار، «لویز» را «کودک ‌قرن» نامیدند، رهبران کاتولیک‌های جهان با نهایت نومیدی تولد او را «بزرگ‌ترین پلیدی» انسان دانستند و حتی نشریه «نووا» چنین تولدی را «بزرگ‌ترین تهدید بشریت پس از بمب اتمی» دانست. والدین «لوئیز» در این میان، هزاران نامه تبریک و تحقیر از سراسر جهان دریافت کردند. اکنون اگرچه دیرزمانی است که هیاهوی تولد کودک آزمایشگاهی فرونشسته، فرایند «نوزاد آزمایشگاهی» که «لقاح مصنوعی» نیز نامیده می‌شود، به فرایندی معمولی تبدیل شده و لقاح خارج از بدن مادر عملی پیش‌پاافتاده و عادی به ‌شمار می‌رود، اما چنین به ‌نظر می‌سد که این سکوت و رضایت چندان نخواهد پایید و به‌زودی هیاهو، بحث و جدل دیگری در این زمینه به‌ راه خواهد افتاد. موضوع از این قرار است که در سال ۱۹۹۰، پزشکان برای اولین‌بار جنین‌های حاصل از لقاح مصنوعی را پیش از ‌جایگزین‌کردن در رحم مادر، برای تعیین جنسیت و نیز جست‌وجوی چند اختلال ژنی، غربالگری و از میان آنها جنین دلخواه را انتحاب کردند و در رحم مادر کاشتند. استقبال از این فرایندِ گزینش که تحت عنوان «تشخیص ژنتیک پیش از جایگزینی» شناخته می‌شود، پس از سال ۱۹۹۰ سرعت گرفت. در واقع تشخیص ژنتیک پیش از جایگزینی برای پیشگیری از بارداری با جنین‌هایی انجام می‌شود که احتمال وجود برخی بیماری‌های ژنتیک یا کروموزومی در آنها بالاست. در این روش سلول یا سلول‌هایی را در روز سوم یا پنجم تکوین جنین از آن جدا و از نظر ژنتیکی بررسی و سپس جنین‌ مطلوب و فاقد بیماری‌های ژنی را برای رشد و نمو جنینی انتخاب و به رحم مادر منتقل می‌کنند. امروزه برای غربالگری حدود پنج هزار جهش تک‌ژنی در جنین از این روش استفاده می‌کنند. تشخیص ژنتیک پیش از جایگزینی به امری رایج تبدیل شده و حتی در کشور ما نیز مثلا به‌منظور بررسی آنیوپلوئیدهایی مانند نشانگان داون (تریزومی کروموزوم شماره ۲۱)، نشانگان ادواردز (تریزومی کروموزوم شماره ۱۸)، نشانگان پاتو (تریزومی کروموزوم شماره ۱۳)، نشانگان ترنز (تریزومی کروموزوم X)، نشانگان کلاین‌فلتر (تریزومی XXY)، بررسی نقایص تک‌ژنی مانند فیبروزکیستی، هموفیلی، هانتینگتون، دیستروفی عضلانی، کم‌خونی سلول داسی‌شکل، سندرم مارفان، بیماری تای-ساکس، تالاسمی، سندرم فراژل X و فنیل‌کتونوری و نیز برای بررسی نوترکیبی‌های کروموزومی مانند جابه‌جایی، وارونگی، حذف، مضاعف‌شدگی و درج، تعیین جنسیت و سرطان‌های وراثتی به‌کار می‌رود. بااین‌حال و با همه پیشرفت‌ها در این زمینه، ما هنوز ابتدای راه هستیم و اگرچه «روش تشخیص ژنتیک پیش از جایگزینی» در حدود ۳۰ سال است که در حال انجام است، اما هنوز در مراحل اولیه پیشرفت خود قرار دارد. تا اینجای کار، مشکل چندانی وجود ندارد. مشکل اصلی آن است که تعداد اختلالات ژنتیکی زیان‌مند که می‌توان با این روش در کودکان تشخیص داد، رو به افزایش است. والدین به‌طور فزاینده‌ای هزینه‌ها و سودهای کودکان آزمایشگاهی خود را که با این روش انتخاب می‌شوند، می‌سنجند. کار به جایی رسیده است که والدین می‌توانند حتی جنسیت فرزندان خود را هم انتخاب ‌کنند؛ بنابراین بدیهی است که استقبال از روش تشخیص ژنتیک پیش از جایگزینی در حال افزایش مداوم است و والدین به‌گونه‌ای فزاینده تمایل دارند که جنین‌های فرزندان خود را نه‌تنها برای بیماری‌های ژنتیکی، بلکه برای دیگر صفات از جمله قد، بهره هوشی و سبک شخصیت نیز انتخاب کنند. امروزه، فناوری‌های نوین سلول‌های بنیادی نیز به ‌کمک این روش آمده‌اند و امکان رشددادن صدها یا هزارها تخم و جنین انسان را از سلول‌های غیرجنسی بدن افراد بزرگسال، مانند پوست یا برخی از سلول‌های خونی نیز فراهم کرده‌اند و تعداد جنین‌های اولیه را برای انتخاب افزایش داده‌اند. به‌علاوه چندی است که ابزارهای ویرایش ژن مانند کریسپر نیز در اختیار هستند و ایجاد تغییرات کوچک را در جنین قبل از جایگزینی، امکان‌پذیر کرده‌اند؛ برای نمونه، تصحیح بیماری‌های مرگ‌باری مانند کم‌خونی سلول داسی‌شکل و هانتینگتون با این روش انجام‌پذیر است. پیشرفت روش‌های تشخیص و درمان پیش از جایگزینی، به گسترش آن کمک کرده است. هر اندازه گزینه‌های این روش افزایش یابند، به همان نسبت استقبال والدین و پژوهشگران از آن افزایش می‌یابد. همه اینها به‌طور حتم سؤال‌های اخلاقی بسیار نگران‌کننده‌ای درباره آینده گونه انسان، برابری، تنوع، انسجام آن و بسیاری مسائل دیگر را افزایش خواهند داد؛ به‌ویژه به این علت که دسترسی افراد و گروه‌های مختلف به این امکانات جدید بسیار متفاوت خواهد بود. اگر تاکنون فکر می‌کردید که فقط محصولات GMO (تغییریافته ژنتیکی) بحث‌برانگیزند، صبر کنید. در آینده نزدیک محصولات GMH (انسان‌های دست‌کاری‌شده ژنتیک) نیز به این بحث‌ها افزوده خواهند شد.