چگونه «مناطق آزاد خلیج فارس» ابزار دیپلماسی خاورمیانه شدند
رابرت موگیلنیکی* . ترجمه و تلخیص: هانی صباغان
هدف از ایجاد مناطق آزاد و ویژه اقتصادی، گردهمآیی اقتصادی کشورها بدون رخنمایی معادلات و قوانین داخلی آنان است، زیرا این مناطق بیشتر برای تسهیل تجارت بینالمللی و با قوانین بینالمللی ایجاد شده است. اما آیا این مناطق این کار را انجام میدهند؟ در جغرافیای سیاسی و اقتصادی دنیا، مناطق آزاد و انواع دیگر مناطق ویژه اقتصادی که برای تسهیل تجارت جهانی و سرمایهگذاری مورد استفاده قرار میگیرند، معمولا بسیار رادارپایین پرواز میکنند. با این حال، این نهادهای تجاری که قوانین تجارت در آنها در مقایسه با قلمروی ملی، وضعیت سهلتری دارد (یا باید داشته باشد)، به سرعت در حال تبدیلشدن به مهرههای استراتژیک نوظهور در سراسر خاورمیانه هستند. یعنی فراتر از فعالیت به عنوان ماشین بدون توقف تجارت، اکنون مناطق آزاد به نوبه خود پرچمدار صفبندیهای ژئوپلیتیک و اقتصادی جدید شدهاند.این مسئله به ویژه در مورد روابط رژیم صهیونیستی و امارات متحده عربی صادق است. پس از اعلام توافقنامه عادیسازی روابط در ماه آگوست، بنیامین نتانیاهو، با تأکید بر اینکه اسرائيل از مناطق آزاد امارات متحده عربی واردات ویژه خواهد داشت، گفت که ما میدانیم سود خوبی خواهیم کرد و روابط گستردهتری در راه است. شاید از نظر برخی رژیم اشغالگر قدس برگ جدیدی را با امارات متحده عربی رو کرده اما روابط این رژيم با مناطق آزاد چیز جدیدی نیست. رژیم اشغالگر قدس مدتهاست که با مناطق صنعتی در مصر و اردن (Qualifying Industrial Zones) در حال همکاری است و نهادهای مرتبط با مناطق آزاد به شرکتهای مصری و اردنی اجازه صادرات بدون مالیات به ایالات متحده را میدهند، مشروط بر اینکه محصولات صادرشده حاوی مواد اولیه یا قطعات واردشده از اسرائیل باشند.از طرفی دوبی هم که به عنوان هاب دوفاکتوی مناطق آزاد خلیج فارس شناخته میشود، از نهادهای تجاری برجسته خود برای تقویت روابط با همتایان اسرائیلی استفاده میکند. در ماه سپتامبر، DPWorld، شرکت چندملیتی لجستیکی مستقر در دوبی (و سایر نهادهای مرتبط با دولت) توافقنامههای متعددی را با گروه DoverTower، سهامدار بندر کشتیسازی رژیم اشغالگر قدس در حیفا و شریک بندر Eilat امضا کردند. DP World قصد دارد فرصتهای توسعه بندر و مناطق آزاد را در اسرائیل ارزیابی و همچنین مسیر حملونقل مستقیم بین Eilat و بندر جبلعلی امارات را ایجاد کند. علاوه بر این، بورس الماس اسرائیل(Israel Diamond Exchange) و بورس الماس دوبی(Dubai Diamond Exchange) که بخشی از منطقه آزاد چندکالایی دوبی(Dubai Multi Commodities Centre free zone) متعلق به دولت است، توافقنامهای را برای افزایش همکاری در تجارت الماس منعقد کردند. سازمان منطقه آزاد «جبلعلی» و سازمان منطقه آزاد فرودگاه دوبی، هر دو در اواخر سپتامبر، برای حمایت از شرکتهای اسرائیلی که قصد تأسیس مشاغل در دوبی را دارند، با فدراسیون اتاقهای بازرگانی اسرائیل تفاهمنامههای همکاری امضا کردهاند.مشارکت و حضور مناطق آزاد در پیکربندی ژئوپلیتیک، محدود به کشورهای حوزه خلیج فارس نیست. در برنامه 25ساله ایران و چین برخی همکاریها تعریف شده که یکی از آنها تعهد چین برای توسعه مناطق آزاد ایران در ماکو، اروند و جزیره قشم است. در سال 2019، یک شرکت دولتی چین که تجارت نفت میکند، نفت ایران را از مناطق آزاد وارد کرد تا نفت از گمرک عبور نکند و در سوابق واردات ملی ثبت نشود. هرچند دولت ترامپ با شناسایی آن همین شرکت نفت تجاری چینی را مورد تحریم اقتصادی قرار داد.مناطق آزاد و پروژههای عظیم آنها کانالهای مهمی برای جریان جذب سرمایهگذاری مستقیم خارجی به سوی خاورمیانه شدهاند. شرکتهای چینی میلیاردها دلار برای پروژههای منطقه آزاد تجاری بندر خلیفه ابوظبی و منطقه ویژه اقتصادی در الدوقم (Duqm) عمان سرمایهگذاری اختصاص دادهاند. حتی سفیر روسیه در مصر پیشبینی کرده که یک منطقه صنعتی روس در منطقه اقتصادی کانال سوئز، هفت میلیارد دلار سرمایهگذاری جدید جذب خواهد کرد. موارد مشابه دیگری نیز در مناطق آزاد و ویژه خاورمیانه در جریاناند. مناطق آزاد و جذابیت برای سرمایهگذاران خارجی اینکه چرا مناطق آزاد در خط مقدم روابط ژئوپلیتیکی در خاورمیانه بزرگ قرار گرفتهاند دلایل بسیاری دارد. اول اینکه این تصور وجود دارد که مناطق آزاد برای شرکتهای خارجی ریسک ورود به بازار جدید را کاهش میدهند زیرا قوانین آنها بومی نیست. استراتژی جذب بازار اکثر مناطق آزاد این است که سعی دارند نشان دهند منطقه آنها به لحاظ سیاسی بیحاشیه و بیخطر است و یک خارجی در دالان بوروکراسی ملی قرار نخواهد گرفت و به هر شرکت یا تاجر خارجی خدمات یکپارچه با کمترین هزینه عرضه میشود.دلیل دوم این است که مناطق آزاد مجموعه وسیعی از بازیگران اقتصادی و تجار محلی، منطقهای و بینالمللی را به خود جلب میکنند و این تنوع بازیگران میتواند سپری برای امنیت و ثبات شرکتهای خارجی باشد. از طرفی تجار مناطق آزاد خلیج فارس از مشوقهای تجاری مثل حق مالکیت بیشتر، قانون کار سهلتر و معافیت از حقوق و عوارض گمرکی و... نیز بهرهمند هستند.دلیل سوم جذابیت مناطق آزاد این است که هر یک از آنها نقاط قدرتمند اقتصادی خاورمیانه هستند به ویژه در خلیج فارس. به عنوان مثال در دوبی، سرمایهگذاران میتوانند برای فعالیت بین دهها منطقه آزاد انتخاب کنند که در کجا و چگونه کار کنند. حتی در منشور 50ساله امارات، چشمانداز ایجاد یک شهر تجاری مجازی دیده شده که میزبان صد هزار شرکت باشد یا پروژه Neom عربستان سعودی (پروژه عظیم ترکیبی منطقه آزاد در شمال غربی این کشور) مرزهای حاکمیت ملی را با آرزوی درهمآمیختن سرزمینهای نزدیک به مصر و اردن گسترش داده است. همچنین سیاستگذاران سعودی احتمالا برای پیشبرد اهداف خود در این کشورها، مناطق آزادی را در امتداد مرزهای عربستان با یمن و عراق نیز پیشنهاد کردهاند. سازمان مناطق آزاد قطر نیز قصد دارد امکانات و زیرساختهای بسیار پیشرفتهای را در کنار بندر حماد (Hamad) و فرودگاه بینالمللی حماد ایجاد کند، در حالی که از آن طرف مناطق آزاد عمانی گویا به دنبال رشد در مناطق توسعهنیافته کشور خود هستند.جالب اینکه در برخی از کشورها گاهی اوقات توسعه مناطق آزاد با مخالفتهای داخلی روبهرو میشود، برای نمونه در کویت برخی از سیاستگذاران بلندپایه کویتی مخالف یک منطقه اقتصادی برنامهریزیشده در پروژه عظیم شهر ابریشم (Silk City) هستند زیرا معتقدند میتواند اثرات تجاری و حقوقی نامطلوبی داشته باشد، از جمله حذف تجار و شرکتهای داخلی یا مجازشدن مصرف الکل با حضور خارجیها. ولی اقتصاددانان کویتی معتقدند ایجاد یک منطقه اقتصادی در این نقطه، یک انتخاب آیندهنگرانه برای تقویت روابط کویت با شمال خلیج فارس، آسیای میانه و اروپاست.در نهایت مناطق آزاد به دلیل انعطافپذیری، ابزار جذاب توسعه اقتصادی هستند و حتی پیشبینی میشود با تغییر در سیاست آمریکا و رویکارآمدن دولت بایدن احتمالا برای مناطق آزاد ایران شرایط تعامل بیشتر با جامعه جهانی به وجود خواهد آمد، از طرفی مناطق آزاد خلیج فارس به ویژه دوبی از اولین ذینفعان این فضای جدید اقتصادی خواهند بود. حتی میتوان ادعا کرد مناطق آزاد آینده، ممکن است در سالهای آتی، ارتباطات جهانی جدید و شگفتانگیزی ایجاد کنند. *رابرت موگیلنیکی (ROBERT MOGIELNICKI) محقق مؤسسه کشورهای عربی خلیج فارس در واشنگتن است.