نگاهی به موسیقی-17

حمید فرید: یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های اصلی بین موسیقی غربی و موسیقی کلاسیک ایرانی استفاده از «ربع‌پرده» است. نکته‌ای که باید به آن اشاره کرد این است؛ در موسیقی گذشته غربی استفاده از ریزپرده (ربع‌پرده) تا روی‌کارآمدن «سیستم کوک اعتدال مساوی دوازده‌نتی» رایج بود و پس از آن به فراموشی سپرده شد. از سویی دیگر در موسیقی ایرانی، ترکی و عربی هنوز از این فاصله -ربع‌پرده- استفاده می‌شود. اکنون در ادامه گاه‌های موسیقی ایرانی در این نوشتار به معرفی دستگاه «چهارگاه» که مشخصه استفاده از ربع‌پرده در آن عیان است، می‌پردازیم. در موسیقی قدیم ایران، علاوه بر 12 مقام اصلی و شش آواز، 24 شعبه نیز وجود داشت. این شعب توالی نت‌ها بودند و «چهارگاه» نیز نام یکی از شعب مقام «زنگوله» بوده است. پس از تحول مقام به دستگاه برخی از دستگاه‌ها، از‌جمله چهارگاه نامش را از همین شعبات گرفت. البته فواصل دستگاه چهارگاه با فواصل این دانگ مطابقت ندارد. دانگ چهارگاه قدیم را امروزه می‌توان در بیات‌ ترک مشاهده کرد. در دوران صفویه و در گیرودار شکل‌گیری مفهومی که امروزه با نام دستگاه شناخته می‌شود، چهار «شَد» نیز تعریف شد که چهارگاه یکی از این «شَدود»ها بود. در موسیقی عربی، چهارگاه (جهارکاه) از مجموعه‌های خانواده عجم طبقه‌بندی می‌شد، هرچند مقام دیگری به نام چهارگاه ترکی نیز وجود دارد که در خانواده حجاز طبقه‌بندی می‌شود. در موسیقی ترکی نیز چهارگاه یکی از مقام‌های 13گانه اصلی است و آن را مقام اصلی موسیقی ترکی قلمداد می‌کنند. از لحاظ فواصل موسیقی، چهارگاه در موسیقی ترکی، عربی و ایرانی مفهوم یکسانی ندارد. تنها با کمک مقام زنگوله می‌توان این مفاهیم را تا حدی به هم ارتباط داد. باید گفت که چهارگاه نام چهارمین نت در گام پایه موسیقی عربی نیز هست که نزد قاریان قرآن اهمیت ویژه‌ای دارد و جزء گروهی از مقام‌ها با نام مقام‌های «مکی» طبقه‌بندی می‌شود. چهارگاه را یکی از اصیل‌ترین و مهم‌ترین دستگاه‌های موسیقی کلاسیک ایران می‌دانند که دارای گامی خالص و کاملا ایرانی است. از آنجایی که این گام بالارونده است با گام بزرگ (ماژور) ارتباط دارد. چهارگاه را در کنار اهمیت محوری‌اش در موسیقی ایرانی، دارای دشوارترین گوشه‌های دستگاه‌های موسیقی نیز دانسته‌اند که می‌توان به گوشه‌های حصار و مخالف اشاره کرد. اگرچه بیشتر صاحب‌نظران معاصر، دستگاه شور را مهم‌ترین دستگاه موسیقی ایرانی توصیف کرده‌اند و به آن «مادر همه دستگاه‌ها» می‌گویند، ولی استادانی مانند «هرمز فرهت» و «داریوش صفت» دستگاه شور را به خاطر قدمت کمترش اصلی نمی‌دانند و در مقابل دستگاه چهارگاه را به خاطر اینکه دو دانگ متقارن دارد، دستگاه اصلی می‌دانند. همچنین داریوش طلایی در کتاب تحلیل ردیف، روشی را برای به‌دست‌آوردن تمام دستگاه‌ها و گوشه‌های موسیقی با کمک چهار دانگ اصلی معرفی می‌کند که در آن دانگ چهارگاه، یکی از این چهار دانگ است. از طرفی چهارگاه به جهت آنکه گستره‌ای از حالات و صفات موسیقی ایرانی را در خود دارد نیز مهم دانسته می‌شود. دستگاه چهارگاه شباهت بسیاری به سه‌گاه و همایون دارد و از ظرایف بسیاری برخوردار است. چهارگاه از طریق گوشه‌هایی مانند گوشه مخالف، امکان پرده‌گردانی به دستگاه همایون را دارد و همچنین هریک از دانگ‌های چهارگاه می‌تواند دانگ دوم بیات اصفهان فرض شود و همان‌طور که پیش از این بیان شد، دستگاه چهارگاه به لحاظ نام و گوشه‌ها و ساختار ردیف، با دستگاه سه‌گاه رابطه نزدیکی دارد. استاد روح‌الله خالقی در کتاب «نظری به موسیقی» چهارگاه را از این جهت که هم گوشه‌های شاد دارد و هم گوشه‌های حزین و هم گوشه‌هایی که احساساتی چون وقار، متانت و بردباری را نمایش می‌دهد، دستگاهی مناسب برای نشان‌دادن تمام حالات و صفات و کیفیات توصیف می‌کند. مجید کیانی در وصف چهارگاه چنین عنوان می‌کند که این دستگاه چونان برآمدن آفتاب، سرآغاز زندگی، دیدن و شناختن و معرفت است. قدما نیز بر آن بودند که بهترین آواز و ترانه در ابتدای صبح، قطعه‌ای در دستگاه چهارگاه است و به‌عنوان نمونه باید به قطعه «سلام» اثر استاد «حسن کسایی» اشاره کرد. قطعات دستگاه چهارگاه از حیث تنوع حسی از منحصر‌به‌فردترین در نوع خود به شمار می‌آیند. از آهنگ‌های حماسی و میهنی تا قطعات شوق‌انگیز و سرورآور و حتی نوحه‌خوانی و تعزیه‌خوانی به دستگاه چهارگاه در موسیقی ایرانی جایگاهی ویژه بخشیده است. برخی نمونه‌های ماندگار قطعات طربناک موسیقی ایرانی همچون «مبارک باد» در این دستگاه هستند. نخستین سرود ملی ایران با نام «ایران جوان» که توسط «موسیو لومر» ساخته شده نیز در این دستگاه است. گوشه‌های مهم دستگاه چهارگاه عبارت‌اند از: زنگ شتر (یادآور حرکت شتری که زنگوله به گردن دارد) زابل، مویه، حصار، مخالف، مغلوب، حزین، حُدی، پهلوی (این گوشه‌ها برای مثنوی‌خوانی به کار می‌روند که حُدی در پرده‌های چهارگاه و پهلوی در پرده‌های مخالف اجرا می‌شود)، منصوری و... . در میان آثار نه‌چندان پرشماری که در دهه‌های اخیر در دستگاه چهارگاه ساخته شده‌اند، بی‌گمان آلبوم «دستان» با قطعه شاهکار «چکاد» ساخته پرویز مشکاتیان با اشعاری از حافظ و سعدی، اجرای گروه عارف و صدای محمدرضا شجریان جایگاهی بی‌بدیل دارد. قدرت بیان جملات آوازی، شیوه ادای صحیح شعر، انتخاب شعر مناسب، تنظیم ماهرانه و همچنین اوج آواز شجریان از نکات یکتایی این اثر است.