استقامت در مسیر کشف مریخ

کشف کیهان بزرگ‌ترین دستاورد بشر بوده است و مریخ یکی از جذاب‌ترین موضوعات برای دانشمندان در تمام دوران‌ها به شمار می‌رود. مریخ با درخشش سرخ‌رنگ خود در آسمان شب و جابه‌جایی در منظره ستارگان، هواداران زیادی را در دنیای نجوم مجذوب خود کرده است. چه در دنیای کهن و چه در عصر فناوری و کشف مرزهای فضا، جایگاه این همسایه فضایی همیشه متمایز بوده است. نخستین روز اسفندماه آغاز یکی از جذاب‌ترین پروژه‌های علمی در مریخ بود. با فرود موفق مریخ‌نورد «پرسویرنس» (استقامت) که در تاریخ 30 جولای (9 اَمرداد) ازسوی سازمان فضایی ناسا پرتاب شده بود، برگ دیگری در مسیر شناخت بهتر این سیاره پررمزوراز ورق خورد. کنترل فعالیت همزمان ده‌ها سامانه در یک روبات به‌تنهایی کار مشکلی است. اما اگر عنصر فاصله در ابعاد نجومیِ 400 میلیون کیلومتر را چاشنی آن کنیم، یک شاهکار مهندسی متولد می‌شود. به همین دلیل ارسال کاوشگر به مریخ از حدود صد سال پیش یک رؤیا بوده است. اما در زمان اوج جنگ سرد و نمایش قدرت فناوری میان دو ابرقدرت آمریکا و شوروی سابق در دهه 1970، فتح مریخ از یک رؤیا به افتخاری ملی و دستاوردی برای بشر بدل شد. مدارگردهای متعددی ازسوی کشورهای مختلف همچون هندوستان، چین، اتحادیه اروپا و حتی کشور امارات متحده در مدار مریخ قرار گرفته‌اند. اما فرود موفقیت‌آمیز یک روبات در سطح سیاره با شرایط خاص سطحی، موفقیتی است که فقط یک‌بار نصیب شوروی سابق شده و پس از آن در انحصار سازمان فضایی آمریکا بوده است. در این مسیر پروژه‌های شکست‌خورده بسیاری وجود داشتند، اما روبات‌هایی که مریخ را زیر چرخ‌های خود درنوردیده‌اند نیز کم نیستند. نخستین آنها روبات کوچکی با نام Sojourner در 23 سال قبل بود؛ روباتی در ابعاد یک لاستیک اتومبیل که فقط 90 روز در سطح مریخ تاب آورد. پس از آن روبات‌های دوقلوی روح و فرصت که در سال 2004 پرتاب شدند. این دو روبات هم‌شکل با ابعادی در حدود نصف یک خودرو، در دو نقطه متفاوت از مریخ فرود آمدند و سال‌ها طیف وسیعی از خاک مریخ را کاوش کردند. این دو به نشانه‌های ارزشمندی از وجود آب و شرایط زیست‌پذیری در گذشته مریخ پی بردند و یکی از آنها در سال 2010 از کار افتاد. اما همتای دیگر آن تا سال 2018 به مأموریت خود ادامه داد و سرانجام توفان شن و نرسیدن نور خورشید به پنل‌های خورشیدی، آن را از کار انداخت. سال 2012 مریخ میزبان پیچیده‌ترین کاوشگر فضایی ساخته‌شده تا آن زمان بر سطح خود بود. این‌بار روباتی در ابعاد یک خودرو و با وزن بیش از 900 کیلو که برخلاف مأموریت‌های پیشین با انرژی راکتور کوچک هسته‌ای شارژ می‌شد. طراحی و ساخت و عملیاتی‌شدن مریخ‌نورد کنجکاوی بیش از 12 سال به طول انجامید. تصاویر حیرت‌انگیزی که این روبات از سنگ‌های رسوبی در دهانه گِیل ارسال کرده است، جزء باارزش‌ترین داده‌های تصویری از مریخ به شمار می‌رود و هنوز هم این روبات به فعالیت خود ادامه می‌دهد. کشور چین که رؤیای فتح مریخ را سال‌هاست در سر دارد، در 22 بهمن ماه سال جاری مدارگردی با نام تیان‌ون-1 به معنی کاوش آسمان‌ها را در مدار مریخ قرار داد. نکته حائز اهمیت اینجاست که این کاوشگر از دو بخش ماهواره مدارگرد و یک بخش سطح‌نشین تشکیل شده و قرار است تا حدود سه ماه دیگر، این بخش خاک مریخ را لمس کند. بنابراین سطح مریخ از انحصار روبات‌های آمریکایی خارج خواهد شد. اما امپراتوری ماهواره‌ها و سطح‌نشین‌های آمریکایی در سطح و مدار مریخ ده‌ها سال است که ادامه دارد، مجموعه‌ای از ماهواره‌هایی که اطلاعات را از سطح‌نشین‌ها دریافت و به زمین مخابره می‌کنند و همچنین فرمان‌های دریافتی از زمین را به این روبات‌ها انتقال می‌دهند. می‌توان گفت فرود روبات استقامت در بامداد یکم اسفندماه به وقت ایران، جذاب‌ترین عضو این امپراتوری فرازمینی است. روباتی متشکل از چندین دوربین در طول موج‌های مختلف، ذره‌بین، میکروفون، لیزر و سنجشگر نوری عناصر، ابزار هواشناسی، نمونه‌برداری و آنالیز خاک و البته یک راکتور اتمی در بخش پشتی قرار دارد که همه این ابزار در حدود یک تن وزن دارند و با حجمی در ابعاد یک خودرو با موفقیت در سطح مریخ فرود آمده‌اند و به کاوش پرداخته‌اند. نکته جذاب این مأموریت بالگرد کوچک تعبیه‌شده در آن است. این بالگرد با نام «اینجینیویتی» (نبوغ) بخش مهمی از پروژه مارس ۲۰۲۰ است. این بالگرد هر روز به مدت 90 ثانیه پرواز کرده و تهیه عکس‌های هوایی از مسیر پیش‌روی روبات استقامت را بر عهده خواهد داشت. اما ابزار هیجان‌انگیز دیگری که به‌تازگی در این مأموریت به کار رفته عبارت است از: ماکسی. این ابزار مانند یک درخت، دی‌اکسیدکربن مریخ را به اکسیژن تبدیل می‌کند و در اصل نوعی تصفیه‌کننده هواست. هدف از نصب آن، آزمایش فناوری پالایش هوا برای حضور طولانی‌مدت انسان در آینده مریخ است. بنابراین فرود روبات مریخ‌نورد استقامت در سطح مریخ چیزی فراتر از دستاورد تکراری برای سازمان فضایی ناسا محسوب می‌شود. در حقیقت مجموعه‌ای از ابزارهای پیشرفته فناوری خاک مریخ را لمس کرده و باید شاهد پرده‌برداری از حقایق عجیبی از گذشته سیاره سرخ در آینده نزدیک باشیم.