جهش‌هاي کرونا
رضا ماه‌منظر
اکنون که این مطلب را می‌خوانید، حدود یک‌سال‌و‌نیم از همه‌گیری ویروس کرونا می‌گذرد. براساس گزارش‌های رسمی نزدیک به 160 میلیون نفر به این بیماری مبتلا شده‌اند. این تعداد که معادل دو برابر جمعیت کشور ایران است، تنها مواردی هستند که شناسایی شده‌اند. کمااینکه افراد بسیار بیشتری نسبت به این تعداد در جامعه حضور دارند که نقش ناقل را ایفا می‌کنند. به این معنا که ویروس به مقداری کمی وارد بدن آنها شده و به دلایل مختلف دچار عوارض آشکار و محسوس بیماری نشده‌اند. به بیان دیگر این افراد در کنار ما راه می‌روند، تنفس، سرفه و عطسه می‌کنند و نادانسته این ویروس را انتشار می‌دهند. این گروه تا زمانی که آزمایش خون (وجود آنتی‌ژن ویروس در خون) یا تست ژنتیک (آزمایش PCR که با نمونه‌برداری از مخاط تنفسی ژن ویروس را ردیابی می‌کند) ندهند، همچنان خود را فرد سالمی می‌شمارند. جالب اینجاست که هر دو گروه سالم و ناقل می‌توانند در جهش ویروس کرونا نقش ایفا کنند. برای درک بهتر این موضوع باید سری به دنیای درون سلول‌ها بزنیم. زمانی که یک ویروس مانند کرونا موفق می‌شود از خطوط دفاعی بدن همچون پوست یا مخاط سیستم تنفسی عبور کند، وارد دردسترس‌ترین سلول‌ها -که همان سلول‌های سیستم تنفسی هستند- می‌شوند و عفونت ویروسی آغاز می‌شود. موفقیت ورود ویروس‌ها بسته به تعدادشان و شباهت گیرنده‌های سطحی آنها به سلول‌های طبیعی بدن است. به بیان ساده ویروسی همچون کرونا نقاب خودی بر چهره دارد و همین موجب فریب راحت سیستم ایمنی می‌شود. چنانچه سیستم دفاعی بدن، همچون گلبول‌های سفید خون، سلول در حال آلوده‌شدن یا ویروس‌های در حال ورود به آن را شناسایی نکنند، یک فرصت طلایی نصیب عامل مهاجم می‌شود و به راحتی سلول را آلوده می‌کند. ویروس پس از ورود، دستورالعمل کپی‌کردن از خودش (ژنوم ویروسی) را جایگزین اطلاعات مرتبط با فعالیت‌های معمول سلول می‌کند و می‌توان گفت سلول را هک می‌کند. پس هر آنچه در سلول است به خدمت ویروس مهاجم درآمده تا از روی آن کپی کند و رفته‌رفته سلول سالم بدن تبدیل به پایگاه اختفا و هجوم ویروس‌ها به سلول‌های مجاور می‌شود. از لحظه ورود ویروس به بدن تا تکثیر آن در یک یا چند سلول زمان نسبتا کوتاهی فرصت باقی است. چراکه سیستم ایمنی به راحتی سلول بیمار را تشخیص می‌دهد و آن را نابود می‌کند. جالب اینجاست که در این زمان مهم‌ترین مسئله تعداد بالای ویروس است نه سالم کپی‌شدن همه ویروس‌ها... . به بیان ساده‌تر در زمان سلامتی، سلول‌های بدن برای تقسیم و فعالیت‌های روزمره از روی ژن کپی و رونویسی می‌کنند. عوامل مولکولی زیادی وجود خواهند داشت تا این عمل به درستی صورت پذیرد و در اصطلاح «جهش» روی ندهد. چراکه این جهش می‌تواند برای موجود زنده خطرساز شود و سرطان یک نمونه از آنهاست. اما در هنگام تکثیر ویروس در سلول، هیچ عامل نظارتی در کار نیست. تنها کپی بیشتر و بیشتر در زمان کوتاه‌تر است که به ویروس در انتشار بیماری کمک می‌کند. در این رقابت نفس‌گیر میان سیستم ایمنی و ویروس، جهش در توالی ژنوم ویروس‌های جدید، یک اتفاق ناخواسته و بسیار پرتکرار است که نمی‌توان سرنوشت آن را حدس زد. در میان حدود 30 هزار واحد اطلاعاتی ژنوم (کیلو باز) در ویروس کرونا، جهش‌ها اکثرا بی‌اثر یا به ضرر ویروس هستند. به عنوان مثال در مقاله‌ای که به تازگی در «کالج دانشگاهی لندن» منتشر شده، ژنوم‌های ویروس کرونا در بیش از ۱۵ هزار فرد مبتلا در ۷۵ کشور مطالعه شده‌اند. نتایج فاز اول این پژوهش اوایل جولای سال گذشته توسط ژورنال
«Infection, Genetics and Evolution» منتشر شد. در این تحقیق به این موضوع پی برده شد که هیچ کدام از جهش‌های اولیه به نفع ویروس نیستند. اما این همه ماجرا نیست. تعدادی از جهش‌ها در صورت تکثیر و تداوم ویروس جهش‌یافته، می‌توانند خطر بیماری‌زایی را افزایش دهند. در این مطالعه شش‌هزارو 822 جهش ویروس کرونا مورد بررسی قرار گرفتند که برای ۲۷۳ مورد آن مدارک قدرتمندی وجود دارد که نشان می‌دهد جهش‌های ویروس کرونا به صورت مکرر در افراد بیمار در نقاط مختلف کره زمین روی داده‌اند. شبیه‌سازی‌ها حاکی از آن است که سرایت فرد به فرد بیماری، احتمالا در حداقل 31 ژن کرونا، ۱۰ نوع جهش ماندگار در دوران شیوع ایجاد کرده است. با این حال برخی از آنها شناسایی شده و برخی دیگر فرصت سرایت انبوه را نیافته‌اند. برای درک بهتر این موضوع باید سری به گذشته بزنیم. زمانی که گونه‌های دیگر از خانواده ویروس کرونا به واسطه جهش‌ها، ظهور یافته‌اند، اما با کنترل به‌موقع و البته با کمی خوش‌شانسی مهار شدند. در سال 2002 ویروسی تحت عنوان سندرم حاد تنفسی (سارس) در شهر گوانگ‌ژو چین پدیدار شد که منجر به ابتلای پنج هزار نفر و مرگ 300 نفر شد. اما به سرعت از شیوع آن جلوگیری شد. 10 سال بعد و در اوایل سال 2012 گونه دیگری از خانواده کرونا در عربستان سعودی ظهور پیدا کرد که بسیار مهاجم‌تر از سارس و حتی کووید-19 فعلی بود. این بیماری که «سندرم حاد تنفسی کشنده خاورمیانه» (مِرس) نام گرفت، 36 درصد قدرت کشندگی داشت. این بیماری باعث بروز یک بیماری شبیه به سارس شد. با این تفاوت که نه‌تنها دستگاه تنفس بلکه ارگان‌های حیاتی دیگر بدن مثل کبد و کلیه را نیز درگیر می‌کرد. این ویروس مشابه کووید-19 از طریق تماس نزدیک از افراد آلوده به دیگران منتقل می‌شد و آب‌وهوای گرم و خشک شبه‌جزیره عربستان نتوانست تا مدت‌ها مانع سرایت آن شود. ویروس مذکور از طریق توریست‌های زیارتی در بیشتر نقاط جهان پخش شد و در ۲۷ کشور، ازجمله انگلستان، فرانسه، تونس، مالزی، ایتالیا و حتی آمریکا و کره جنوبی دیده شد. سرانجام پای این بیماری به ایران نیز باز شد و بین سال‌های 92 و 93، شش نفر به آن مبتلا شدند که دو مورد منجر به فوت شد و چهار نفر بهبود یافتند. اما امروزه دیگر هیچ گزارشی از آن دیده نشده است. ورود یک ویروس به بدن مستلزم عبور آن از سدهای دفاعی، اتصال موفق و ورود آن به داخل سلول در مرحله نخست است. در ادامه ویروس در داخل سلول تکثیر پیدا می‌کند. از میان صدها میلیون ویروس، مواردی دارای جهش هستند که -اکثر آنها بی‌اثر یا به ضرر ویروس‌اند- درصد ناچیزی به افزایش توان بیماری‌زایی آن کمک می‌کنند. سپس ویروس‌ها در بدن و در میان سلول‌های دیگر تکثیر می‌شوند و با احتمال یک در چند میلیون، ویروس جهش‌یافته مهاجم در میان هم‌نوعان خود موفق به تکثیر انبوه می‌شود. در مرحله بعد این نوع مهاجم باید از یک فرد بیمار یا ناقل، آزاد شده و در محیط انتشار یابد و همان‌طور که می‌دانید طول عمر ویروس در فضای باز در حد چند دقیقه است. مگر آنکه به کمک ذرات ریز آب یا غبار جابه‌جا شود. اگر نور خورشید، گرمای هوا و مواد ضدعفونی‌کننده آن را از میان نبرد، ممکن است ویروس جهش‌یافته بتواند وارد بدن میزبان تازه‌ای شود. سپس باید مجددا از خطوط دفاعی بدن وی عبور کند و درنهایت وارد سلول دیگری شود. بروز این اتفاق بسیار نامحتمل‌تر از بارش برف تابستانی در صحرای بزرگ آفریقاست! اما زمانی که این بیماری از آمریکای شمالی تا جنوب استرالیا و آفریقا سرایت کرده باشد، با افزایش موارد ابتلا می‌توان محتمل‌تر به آن نگاه کرد. 1- جهش‌ها و عدم رعایت درست موارد بهداشتی سرانجام این اتفاق نامحتمل را حقیقت بخشید و در پاییز سال 2020 «کرونای انگلیسی» با نام علمی B.1.1.7 در انگلستان شناسایی شد. این ویروس که احتمالا پس از چند سری انتقال میان افراد متعدد شناسایی‌شده، دارای تغییراتی در ساختار یکی از پروتئین‌های گیرنده‌اش به سلول میزبان شده است. این تغییر سطح ویروس را مشابه با سلول‌های انسانی کرده و در حقیقت ظاهر فریبنده‌ای از آن برای سیستم ایمنی به وجود آورده است. به همین دلیل سرایت آن را شدیدتر و کشنده‌تر کرده است و متأسفانه هم‌اکنون در سراسر استان‌های کشور ما نیز مواردی از آن گزارش شده است. 2- با فاصله زمانی اندک از شناسایی نوع انگلیسی، در دیگر سوی کره زمین، در خلیج نلسون ماندلا واقع در آفریقای جنوبی، نوع دیگری با نام علمی B.1.351 یافت شد که در میان رسانه‌ها با نام «کرونای آفریقایی» شناخته می‌شود. این نوع در اوایل اکتبر سال 2020 شناسایی شد و همچون نوع انگلیسی دارای جهش‌هایی در پروتئین گیرنده خود است که 50 درصد سرایت آن را افزایش داده است. موارد ابتلا به نوع آفریقایی، ژانویه 2021 در ایالات متحده نیز گزارش شد و هم‌اکنون در ده‌ها کشور دیده شده است. متأسفانه در ایران نیز در تعدادی از استان‌های جنوبی ازجمله بوشهر تشخیص داده شده است. با وجود اینکه این نوع قدرت اتصال بیشتری با سلول‌های بدن دارد و احتمال ابتلا به آن در افراد 15 تا 25 سال نیز بالاست اما میزان کشندگی آن که ناشی از قدرت تکثیر آن در سلول است، خوشبختانه با کرونای اولیه تفاوتی ندارد. 3- هندوستان میزبان نوع دیگری با نام علمی B.1.617 بود و این روزها در رسانه‌ها با نام «کرونای هندی» از آن یاد می‌شود که برای اولین‌بار در اکتبر ۲۰۲۰ شناسایی شد. مجموعه دو جهش در این ویروس باعث شده تا گیرنده‌های سطحی آن 50 درصد بیش از دیگر سویه‌ها در برابر اتصال به مولکول‌های سیستم ایمنی (آنتی‌بادی‌ها) از خود مقاومت نشان دهند و بنابراین آسان‌تر در بدن ایجاد عفونت می‌کند. این گونه که به نسبت نرخ مرگ‌ومیر بالاتری دارد، احتمال بالای ابتلای مجدد به آن نیز وجود دارد. این بیماری 20 درصد بیش از دیگر انواع کرونا قدرت سرایت دارد و در پنج قاره گسترش یافته که متأسفانه در ایران نیز مواردی از ابتلا به آن توسط هندی‌تبارهای ساکن در استان قم و تعدادی در استان یزد به ثبت رسیده است. 4- به نظر می‌رسد دیگر گونه‌های ترکیبی (هیبریدی) که دارای جهش‌های مشترک میان نوع هندی با انواع دیگری باشند در حال شیوع و گسترش هستند. به عنوان مثال گونه هیبریدی هندی-کالیفرنیایی که موردی از آن نیز در استان آذربایجان غربی دیده شده است. اما هنوز اطلاعات دقیق و مشخصی از تفاوت‌ها و تشابهات انواع هیبریدی گزارش نشده است.
همان‌طور که در ابتدا اشاره شد گونه‌های متعددی از خانواده کرونا در چند دهه اخیر ظهور يافته و سپس کنترل شده‌اند و پیدایش جهش در ویروس‌ها یک امر بدیهی است. اما شیوع گسترده آن منوط به عدم رعایت موارد بهداشتی است. همچنین تأثیر واکسن روی این گونه‌های نوظهور بسیار مورد بحث است، با این حال تجربه جهانی در تاریخ پزشکی نشان داده است که مهم‌ترین عامل در برابر این دست از بیماری‌ها علاوه بر رعایت موارد بهداشتی، تقویت سیستم ایمنی و پرهیز از بزرگ‌نمایی و ترس کاذب است. به این امید که در سال پیش‌رو به‌تدریج زیرساخت‌ها و فرهنگ‌سازی مانع از بروز موج پنجم این بیماری شود.