«بهزیستی زندان نیست»!
سمیرا دماوندی. کارشناس ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی
اگر فعال حقوق کودکان یا مددکار اجتماعی فعال در یکی از سازمان‌های مردم‌نهاد هستید و با ارائه گزارش کودک‌آزاری، تلاش کرده‌اید تا کودک در شرایط مخاطره‌آمیز در یکی از مراکز بهزیستی اسکان یابد یا به هر شکلی با مسئولان بهزیستی در ارتباط بوده‌اید و از آنها درباره چرایی «فرار کودکان و نوجوانان سپرده‌شده» سؤال کرده‌اید، این پاسخ را شنیده‌اید که «بهزیستی زندان نیست!». این پاسخی است که مدیران رده‌بالا یا کارمندان بهزیستی در مقابل سهل‌انگاری‌شان در قبال نگهداری و مراقبت از کودکان سپرده‌شده، به شما می‌دهند. مطابق بند یازدهم فصل دوم دستورالعمل تخصصی مراقبت و پرورش از کودکان تحت سرپرستی سازمان بهزیستی کشور که در سال ۱۳۸۷ اصلاح و بازنگری شده، «مرکز نگهداری شبانه‌روزی کودکان بی/بدسرپرست، به مرکزی اطلاق می‌گردد که طبق وظایف قانونی کودکان بی/بدسرپرست را پذیرا و نگهداری و پرورش آنان را فراهم نموده و زمینه انتقال موقت و یا دائم آنها را به خانواده و جامعه به عهده داشته و به دو گروه پسرانه و دخترانه تقسیم‌بندی می‌گردد». در تبصره همین بند آمده: «من‌بعد مراکز نگهداری شبانه‌روزی کودکان بی‌سرپرست تحت عنوان خانه نامیده میشود و شامل خانه موقت، خانه نوزادان (شیرخوارگاه)، خانه کودکان و نوجوانان، خانه تربیتی، خانه مستقل میشود». هرکدام از این خانه‌ها در بندهای ۱۲ تا ۱۶ تعریف شده و اتفاقا در تمام آنها به مراقبت و پرورش کودکان و نوجوانان اشاره شده است. در اینجا لازم است معنای دو کلمه «نگهداری و مراقبت» بررسی شود. در فرهنگ دهخدا، کلمه نگهداری به «محافظت، حفظ، حراست و پاسداری، سرپرستی و مواظبت‌کردن» و کلمه مراقبت به «نگهبانیکردن، زیر نظر قراردادن، دیده‌بانی و توجه‌کامل‌داشتن» معنا شده است؛ بنابراین با بررسی مفهوم این دو کلمه، مشخص میشود مطابق با بندهای ۱۱ تا ۱۶ دستورالعمل مذکور، تمام خانه‌های پیش‌بینی‌شده در این سازمان، موظف و مکلف به «محافظت و حراست، زیر نظر قراردادن و توجه‌کامل‌داشتن» به کودکان و نوجوانان سپرده‌شده هستند و این نگهداری باید به‌گونه‌ای باشد که زمینه بزه‌دیدگی مجدد کودک سپرده‌شده را ایجاد نکند. باید به نگاه قانون‌گذار درباره نگهداری و مکان نگهداری نیز توجه کرد. قانون‌گذار حتی در قانون مجازات اسلامی نیز درباره افراد زیر ۱۸ سال که مرتکب جرم شده‌اند، از لفظ زندان استفاده نکرده است. ماده ۸۸ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲، از اتخاذ چند «تصمیم» درباره کودکان یاد کرده که یکی از آنها «نگهداری» در کانون اصلاح و تربیت است. مطابق ماده ۱ آیین‌نامه اجرائی کانون‌های اصلاح و تربیت، «کانون اصلاح و تربیت مرکزی است که «نگاهداری»، تهذیب و تربیت اطفالی را که بر حسب مقررات قانون دادگاه اطفال بزهکار مصوب 1338 به آن سپرده میشود بر عهده خواهد داشت». بنابراین درخصوص کانون اصلاح و تربیت نیز از کلمه «نگهداری» استفاده شده که به معنای حراست و محافظت است. از سوی دیگر مطابق ماده ۳ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب ۱۳۹۹، کودک در شرایط مخاطره‌آمیز هم شامل کودکان بزه‌دیده و هم شامل کودکان بزهکار میشود. بدان معنا که قاضی در جهت حمایت از کودکان و نوجوانان و پیشگیری از بزه‌دیدگی و بزهکاری آنان، می‌تواند دستور نگهداری (محافظت، حراست و مواظبت) موقت و دائم از آنان را در مراکز شبانه‌روزی بهزیستی صادر کند. این امر در بند الف و ب ماده ۸۸ قانون مجازات اسلامی نیز تصریح شده است. تنها الزام به نگهداری اطفال و نوجوانان در کانون اصلاح و تربیت به‌جای مراکز نگهداری بهزیستی، ارتکاب جرائم درجه یک تا پنج است که در این موارد، قاضی ملزم به صدور دستور نگهداری در کانون است و امکان نگهداری در مراکز بهزیستی قانونا وجود ندارد. همچنین، ماده ۶ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب ۱۳۹۹ نیز در بند الف، از سازمان بهزیستی کشور به‌عنوان یکی از دستگاه‌ها و نهادها در جهت تحقق اهداف این قانون که وظایفی بر عهده دارد، نام برده است. بنابراین سازمان بهزیستی کشور در کنار سایر سازمان‌ها و دستگاه‌های کشور از‌جمله قوه قضائیه و نیروی انتظامی مکلف به رعایت قانون و نگهداری و محافظت از اطفال و نوجوانان پذیرش‌شده است؛ به‌ویژه آنکه مطابق با بخش دوم دستورالعمل مذکور، این پذیرش صرفا با معرفی‌نامه قضائی انجام میشود و برای سازمان بهزیستی الزام قانونی در نگهداری دارد. ماده ۹ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب ۱۳۹۹ نیز به بی‌توجهی و سهل‌انگاری اشخاص (حقیقی و حقوقی) در قبال کودکان و نوجوانان اشاره کرده و به این ترتیب، رفتاری که از سر بی‌توجهی و سهل‌انگاری اشخاص (اعم از حقیقی و حقوقی) و همچنین (اعم از والدین و سرپرستان یا سایر افراد) در هر موقعیتی که تکلیف به مراقبت و محافظت از کودکان و نوجوانان دارند، منجر به بروز خسارتی به اطفال و نوجوانان شود، جرم‌انگاری کرده و مجازات‌هایی از درجه پنج تا هشت در قانون مجازات اسلامی در کنار الزام به پرداخت دیه برای فرد بی‌توجه و سهل‌انگار در نظر گرفته شده است. پس با توجه به تمام مطالب گفته‌شده، «نگهداری، محافظت، حفظ و حراست، پاسداری و سرپرستی، مواظبت، نگهبانیکردن و زیر نظر قراردادن و دیده‌بانی» درباره کودکان و نوجوانان سپرده‌شده در مراکز بهزیستی، مطابق با قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب ۱۳۹۹، قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ و دستورالعمل تخصصی مراقبت و پرورش از کودکان تحت سرپرستی سازمان بهزیستی کشور اصلاحی سال ۱۳۸۷، از تکالیف و وظایف سازمان بهزیستی کشور محسوب میشود و پاسخ «بهزیستی زندان نیست» در قبال بی‌توجهی و سهل‌انگاری صورت‌گرفته در فرار کودکان و نوجوانان در شرایط مخاطره‌آمیز از این مراکز، پاسخی غیرقانونی و قابل پیگیری است.