نقض حقوق کودکان در رسانه‌ها همیشگی است

‌خبرنگاران در ابتدای تهیه خبرهای مرتبط با حوزه کودکان باید به چه نکته‌ای توجه شایسته‌ای نشان دهند؟

احترام به کرامت انسانی و حقوق کودک سنگ بنای اولیه همه اخباری است که از کودک منتشر می‌شود؛ بنابراین در تهیه مصاحبه یا اخذ گزارش باید حق کودک به حریم خصوصی یا محرمانه‌بودن اطلاعات او حفظ شود. هرچند پرونده جالب باشد، خبرگزاری نباید برای اقناع حس کنجکاوی مخاطب جزئیات پرونده پزشکی کودک، محله کودک و... را منتشر کند. این وظیفه همه رسانه‌هاست که کودکان بزه‌دیده یا بزهکار را از هرگونه مجازات یا آسیب بالفعل یا بالقوه که به‌ واسطه انتشار خبر برای کودک ایجاد می‌شود، حفظ کنند.

‌آیا پرونده‌ای را به خاطر دارید که این مورد در آن نقض شده باشد؟

بله. نمونه نقض این مورد را می‌توان در پرونده ستایش و امیرحسین مشاهده کرد. انتشار تصاویر واضح از چهره امیرحسین و جزئیات محله او در خبرگزاری‌ها باعث شد که این کودک در زندان مورد شناسایی قرار گرفته و توسط هم‌بندی‌هایش مورد خشونت قرار بگیرد. نمونه دیگر آن را می‌توان در پرونده کودکان ماهشهری یافت؛ چرا‌که جزئیات شکنجه سه کودک انتشار جزئیات جراحات او مانند دست و دندان شکسته، محل زخم‌ها بر روی دست و سایر قسمت‌های بدن از طرف رسانه‌ها نه‌تنها باعث جریحه‌دار‌شدن احساسات عمومی شد؛ بلکه فرصتی را برای افراد سودجو پدید آورد که این کودکان آسیب‌دیده را ملعبه دست خود کرده و نمایشی برپا کنند. به طوری که پزشک به‌ظاهر نوع‌دوست با استفاده از دندان‌های بزرگسال به روند درمان دندان‌های شکسته کودک، آسیب دوچندان وارد کرد و مسئولان مثل همیشه زمانی متوجه شده بودند که دیگر دیر شده بود.

‌برای اینکه خبرنگاران مطمئن شوند که حقوق کودک حفظ می‌شود، باید با چه کسانی مشورت کنند؟

از دیگر حقوق کودکان می‌توان به حق شنیده‌شدن و مشارکت متناسب با بلوغ او در تصمیماتی که بر زندگی او تأثیر می‌گذارد، اشاره کرد. برای همین خبرنگاران باید پیش از شروع فرایند تهیه خبر با کودکان صحبت کرده و بدون تبعیض نظرات آنان را جویا شوند. همچنین نزدیکان کودک که قادر به سنجیدن مسائل سیاسی، اجتماعی و مصالح عالیه کودک هستند، باید در فرایند تهیه محتوا، مورد مشورت قرار بگیرند. به این منظور پیش از همه اقدامات، خبرنگاران باید هدف مصاحبه و نحوه استفاده از مطالب جمع‌آوری‌شده را به‌ طور کامل برای والدین، سرپرستان و خود کودک توضیح داده و از آنها و کودک اجازه کتبی اخذ کنند. این به این معناست که نباید خبرنگاران یا گزارشگران بدون کسب اجازه مصاحبه به عمل‌ آورده و آن را منتشر کنند. متأسفانه نقض این حق را بارها درباره کودکان بد‌سرپرست دیده می‌شود که خبرنگاران به‌ واسطه شرایط بد خانوادگی کودک از موقعیت او سوءاستفاده کرده و دست به انتشار هر محتوایی می‌زنند.

‌خبرنگاران برای انتشار تصاویر کودکان در فضای مجازی باید چه مواردی را رعایت کنند؟

انتشار تصاویر یا داستان کودک، خانواده یا دوستان او به‌ نحوی‌ که کودک را قابل‌ شناسایی کند، می‌تواند باعث به‌خطر‌افتادن زندگی او یا اطرافیانش شود. به‌همین‌سبب تصاویر آنها باید به‌ صورت مخدوش‌شده و به‌ نحوی‌ که به‌هیچ‌عنوان قابل‌ شناسایی نباشد، منتشر شود.

نکته جالب دیگر آن است که محتوای منتشرشده در فضای مجازی قابلیت ماندگاری بلندمدت دارد و این باعث می‌شود حال و آینده کودکان تحت‌الشعاع قرار بگیرد؛ برای نمونه می‌توان به پرونده نوجوانی به نام صفر انگوتی اشاره کرد که گرچه سال ۸۶ مرتکب قتل شده و اکنون آزاد شده؛ اما عکس‌های این کودک همچنان در فضای مجازی بر جای‌ مانده است.

‌نحوه سؤال‌پرسیدن از این کودکان باید به چه صورت باشد؟

خبرنگاران باید توجه داشته باشند که نباید قضاوتی در سؤالات، رفتار یا اظهارنظر آنها که منجر به شرم‌انگاری کودک شود، انجام دهند. استفاده از القاب و برچسب‌ها یا حتی توصیف برخی از بزه‌دیدگی‌ها باعث می‌شود که کودک نه‌تنها مورد آزار روانی یا جسمانی قرار بگیرد؛ بلکه باعث طردشدگی، سو‌ءاستفاده یا تبعیض مادام‌العمر کودک در جامعه می‌شود. این مورد را می‌توان در پرونده قاچاق کودک در سال ۱۳۹۶ دید. بسیاری از خبرگزاری‌ها، دو کودک با نام‌های امیرحسین و محمدامین ۱۵‌ساله را که با رؤیای پولدار‌شدن به دام قاچاقچیان افتاده بودند، به‌ اتفاق در متن خبرهایشان ساده‌لوح خواندند.

رسانه‌ها باید در طی فرایند اخذ خبر یا گزارش، ارزش‌های فرهنگی کودک را نیز مدنظر داشته باشند تا از چرخه آسیب‌دیدگی مجدد او ممانعت به عمل‌ آورند؛ برای مثال در ایران به دلیل حساسیت در پرونده‌های جنسی، قربانیان این پرونده‌ها به‌خصوص کودکان از قضاوت‌ها و شرم‌انگاری دیگران گریزان بوده و رفتار و سؤالات خبرنگار در این حیطه نه‌تنها برای قربانی تعیین‌کننده است؛ بلکه می‌تواند قربانیان دیگر این جرائم را به انزوا سوق دهد.

از دیگر مواردی که خبرنگاران باید مدنظر داشته باشند، آن است که به‌یادآوردن هر‌باره آزار می‌تواند باعث ایجاد غم و اندوه بیشتری در کودک شده و ضربات جبران‌ناپذیری به روان او بزند. به‌همین‌سبب خبرنگاران باید سعی کنند کمترین میزان یادآوری را به‌ طور مستقیم از کودک مطالبه کنند. نمونه نقض این مورد را می‌توان در پرونده اخیر، قتل میترا استاد دید که خبرنگاران با هجوم بی‌امان به خانه‌ای که پسر ۱۳ساله‌اش اسکان دارد، از او می‌خواهند که بارها و بارها صحنه قتل مادر و آنچه او از روابط بین میترا استاد و محمدعلی نجفی می‌داند، بیان کند. مزاحمت‌های پی‌درپی و اصرار خبرنگاران برای یافتن خبر به‌اصطلاح «دست اول» برای جلب مخاطب نه‌تنها باعث فشار روانی بیش‌ از حد بر کودک می‌شود؛ بلکه باعث تحت‌ فشار قرار‌دادن او برای گفتن داستانی می‌شود که در خاطرش وجود ندارد، که این خود نقض حقوق کودک و اخلال در روند پرونده محسوب می‌شود.

‌آیا محیط انجام مصاحبه هم باید الزامات ویژه‌ای داشته باشد؟

محیط انجام مصاحبه نیز نباید مغفول بماند. خبرنگاران باید به این امر که کجا و چگونه با کودک مصاحبه کنند یا تعداد مصاحبه‌کنندگان یا عکاسان توجه لازم را داشته باشند تا شرایط طوری تنظیم شود که کودک بدون فشار و استرس بیرونی صحبت کرده و احساس راحتی کند.

‌در نهایت همه هدف باید متمرکز بر رعایت حقوق کودکان باشد؟

نباید فراموش کرد که خیر عمومی هیچ‌گاه با نادیده‌گرفتن حقوق کودک محقق نمی‌شود. حادثه‌ای که برای کودکان ماهشهری رخ داد، باید سرآغاز جنبشی برای ایجاد حس مسئولیت‌پذیری بیشتر رسانه‌ها باشد و اهتمام به اصل حسن نیت را رقم بزند تا کودکان را از آسیب مجدد محفوظ نگه دارد.

خبرنگار: نیلوفر حامدی