نگاهی به موسیقی - 7
حمید فرید
در دل گوشههای موسیقی کلاسیک ایران، حکایت بسیاری از دردها، رنجها، شادىها، شِکوهها و امیدهای مردم سرزمینمان، از روزگاران کهن تا امروز، نهفته است. تنوع گوشهها و نغمهها در محدوده هریک از دستگاهها و آوازها، امکان بیان اقوال و احوال گوناگون را برای نوازندگان و خوانندگان ایرانی میسر کرده است. با وجود این، آنها که با موسیقی ایران انس و الفتی دارند، به این راز پی بردهاند که هرکدام از دستگاهها و آوازهای «ردیف»، زبان بیان پارهای از احوالات انسانی است. «بیات ترک» در نهاد خود قابلیتی شگفتانگیز برای نیایشهای عاشقانه دارد؛ برای همین است که بعضی نیمههای شب را مناسبترین اوقات برای شنیدن این آواز آسمانی میدانند. بدون شک انتخاب گوشه «روحالارواح» در بیات ترک از سوی مرحوم مؤذنزادهاردبیلی برای خواندن آن اذان جاودانه اتفاقی نبوده است و شاید کشف این راز، یکی از رموز ماندگاری این شاهکار نیز باشد. اگر قول پارهای از بزرگان موسیقی ایرانی را بپذیریم و واژه «بیات» را در واقع شکل تغییر یافته «به یاد» بدانیم، آنوقت میتوان «بیات ترک» را راز و نیاز و نیایشی به یاد آن ترک زیباروی ازلی دانست. بیات ترک (بیات زند) یکی از آوازهای موسیقی ایرانی است که جزء متعلقات دستگاه شور دانسته میشود. واژه «ترک» در نام این آواز به ترک قشقایی اشاره دارد و گمان میرود بسیاری از ترانههای محلی قوم قشقایی در این آواز باشد؛ از همینرو است که برخی به آن بیات زند نیز میگویند. از طرفی در نظری، ابداع آواز بیات ترک یا بیات زند (گاهی هم با نام بیات شیراز) را منسوب به طایفهای از بیاتها به اسم بیات «آقاولی» که در موسیقی متبحر بودند و همچنین به دربار کریمخان آمدوشد داشتند، میدانند (هنوز نام محلهای که طایفه «آقاولی» در آنجا بودند، به «بیات» مشهور است). پیشوند «بیات» ممکن است مخفف «ابیات» نیز باشد. در باب علت نامگذاری واژه «بیات»، سخنهای گوناگونی نقل شده است. در بحورالالحان فرصت شیرازی آمده است: «بیات نام قبیلهای از قبایل ترکمن است و مقام بیات یا بیاتی در موسیقی ایرانی و ترکی مقتبس از آهنگهای این قبیله است». گروهی معتقدند اگرچه «بیاتی» مربوط به آهنگهای ترکان و «بیاتیخوانی» نیز به معنای خواندن دوبیتیهای عاشقانه در موسیقی ترک است، آواز بیات ترک از گوشههای موسیقی ایرانی تشکیل شده و احتمالا تسلط ترکان بر ایران، موجب این انتساب شده است. بااینحال، عارف قزوینی میگوید: «بدبختانه این آواز به بیات ترک مشهور شده، درصورتیکه روح ترک اصلا از این آواز مطلع نیست و استاد حسن کسایی بر این عقیدهاند که «بیات» در اصل «به یاد» بوده و مقصود از بیات ترک یا بیات زند، درواقع به یاد ترک یا به یاد [طایفه یا ناحیه] زند است. نکته مهم این است که در موسیقی قدیم، نامی از بیات ترک ذکر نشده و فقط در مقام «حسینی»، گوشهای به نام «دوگاه» وجود داشته که امروزه از گوشههای آواز بیات ترک و تنها ریشه تاریخی این آواز است. گستره صوتی بیات ترک بههمراه تمام گوشههایش، یک فاصله یازدهم درست را تشکیل میدهد که متناسب با وسعت صدای انسان است. در آواز بیات ترک، برخلاف دستگاه شور و برخی دیگر از متعلقاتش که درجه سوم شور دارای اهمیت بسیاری است، روی درجه سوم شور قرار میگیرد؛ چنانچه این درجه، نت شاهد بیات ترک دانسته میشود. در آواز بیات ترک، نت شاهد و نت خاتمه، هر دو بر درجه سوم شور قرار دارند؛ همچنین نت آغاز و ایست بیات ترک نیز بر نت زیر پایه شور قرار دارد و به اعتقاد استاد روحالله خالقی، بیات ترک از تغییر نت پایه شور حاصل شده است. بیات ترک با دستگاه شور رابطه نزدیکی دارد و برخی گوشههایش همچون «مهدی ضرابی» در تقویت این ارتباط مؤثر است. بیات ترک ارتباط نزدیکی نیز با ماهور دارد و در گوشههای «دلکش» و «خسروانی» میتوان بیات ترک را اجرا کرد. «قطار» مهمترین گوشه در مایه بیات ترک است که دوبیتیهای باباطاهر را اغلب با آن اجرا میکنند. از دیگر گوشههای بیات ترک میتوان به دوگاه، حاجیحسنی، شهابی، مهربانی، سارنج، بهبهانی، قرائی (اوج آواز بیات ترک است که معمولا در انتهای اجرا به کار میرود) و... اشاره کرد. نام گوشه «دوگاه» احتمالا در قدیم به موقعیت دست نوازنده روی دسته ساز اشاره داشته؛ چنان که همین ریشه تاریخی احتمالا برای نامهایی همچون «سهگاه»، «چهارگاه» و «پنجگاه» نیز متصور است. بیات ترک گاه دارای احساس حزن و اندوه توصیف شده و از این جهت برای اجرای تعزیه مناسب دانسته شده است. همچنین برای اذان و دیگر موسیقیهای مذهبی، ازجمله موسیقی دراویش استفاده میشود؛ چنان که دراویش سلسله «قادریه» در منطقه کردستان نیز اشعاری را با دف در گوشه مهربانی و قطار اجرا میکنند و از اینرو گاه به گوشه قطار«چهاردرویش» نیز گفته میشود. بیات ترک در مقایسه با دیگر مشتقات شور، حالوهوای غمانگیز کمتری دارد. آلبوم آستان جانان استاد شجریان به آهنگسازی استاد مشکاتیان از نمونههای شنیداری خوب در این آواز است.