نگاهی به موسیقی-22
حمید فرید: تالش سرزمینی پرشکوه و نازنین است که مردمانش از نخستین ساکنان سرزمین پهناور ایران، پیش از ورود آریاییها بودهاند. حتی با کاوش در تاریخ میتوان ردپای تالشیان (کادوسیان) را در نبردهایی دید که کوروش برای کشورگشایی کرده بود. امروزه موسیقی قوم تالش را میتوان در حوزه و قلمرو کشورهای ایران و آذربایجان بررسی کرد. برخلاف نظر مرسوم، موسیقی تالش از نظر ساختار و فرم کلی نغمات اعم از فواصل، مایگی و ویژگیهای نغمه، متمایز از موسیقی گیلکی است. موسیقی تالشی به سه دسته اصلی و با قدمت «دستون»، «هوا» و «پرده» تقسیم میشود. علاوه بر اینها، عناوین دیگری نیز در موسیقی تالش به نامهای نوروزینومه، ساقینومه و... وجود دارد. مهمترین بخش از رپروتوار موسیقی تالشی شامل آوازهای تالشی است که مختص مراسم و مناسبتهای خاص شامل آوازهایی با متر آزاد است که در موسیقی تالش از نقش و جایگاهی محوری برخوردار است. از نظر مایگی بیشتر در «شور» و «ابوعطا» قرار گرفتهاند و در تمام اجراها آغازشان از فراز به فرود است. موسیقی این خطه بهدلیل ویژگیهای قومی و اقلیمی برخلاف موسیقی سایر نواحی البرز جنوبی و شمالی کمتر تحت
تأثیر موسیقی سایر مناطق قرار گرفته است که میتوان به قسمتهایی از دستونها که همچنان بکر و دستنخورده باقی مانده، اشاره کرد. از طرفی تنها در تعدادی از تکههای سازی مربوط به لُله (نی چوپان) و سرنا، میتوان ردی از موسیقی گیلکی مشاهده کرد. در بخش آوازی نیز اگرچه برخی از گونههای موسیقی عرفانی و مذهبی از طریق صوفیان ترکنژاد و دیگر هنرمندان مهاجر به این منطقه آورده شد، اما اینگونه نواها چنان متأثر از حالات و ساختار موسیقی تالشی و بهویژه دستون شد که درحالحاضر میتوان اینگونه نغمات را در زمره ریزمقامات اصیل با همه خصوصیات موسیقی این قوم به شمار آورد. در معرفی قسمتهای موسیقی تالش باید گفت: دستون (دستان) رایجترین مقام این موسیقی دارای نوعی آواز است که معمولا روی دوبیتی خوانده میشود و به سبب تأثیر طبیعتگرایی و مکانداری خاص گویشها بر آوازها، نام مکان را به خود گرفته است؛ مانند دستونهای «ماسالی»، «شاندرمنی»،
«گرگان-رودی»، «اسالمی»، «دولایی» که همگی راوی گذشته این قوم هستند. دستونهای تالشی با تنبور منسوخشده در تالش نیز اجرا و بیان میشد که بعدها در این زمینه نی چوپان (لُله) جایگرین تنبور شد. علاوه بر دستونها، تعداد زیادی از تکهها و قطعات دیگر نیز تشکیلدهنده اساس موسیقی سازی تالش هستند. «پرده»ها و «هوا»ها قطعاتی هستند که عموما بیانگر نوع زندگی و روابط اجتماعی مبتنی بر معیشت دامداری است و مضامین آن عموما از تعلیف، خوراندن آب و جابهجایی گوسفندان حکایت میکند یا از آرزوها، شادیها و رنجهای چوپانان و گالشان سخن میگوید. هواها و پردهها از نظر فواصل منطبق با دستونها هستند که با فرمهای بدیع و غالبا با شتاب بیشتری نسبت به آوازها به اجرا درمیآیند و برخی از این آواها در جشن عروسی، حنابندان و کشتیهای محلی اجرا میشوند. به عقید محققان بیش از صد پرده و هوا در موسیقی سازی تالش شنیده شده است که میتوان به «کشتی هوا»، «پاییزه هوا»، «گیله پهلوی»، «سیاوش» و «شتره زنگ» اشاره کرد. این نواها عموما از متر مشخص برخوردارند. در ریزمقامهای (آوازی و سازی) نیز به منظومههای متعددی مانند «لدوبه» (محمودبه) که از مشهورترین
منظومههای نواحی تالشنشین است و «گزونگره» با مفاهیم حماسی برخورد میکنیم که برخی از این منظومهها مانند منظومههای مذهبی اصولا فاقد بیانسازی است. جدا از منظومهها، ترانههای پرشماری در منطقه مرسوم است که عموما هنگام کار در مزرعه، مراسمها و جشنها یا در تنهایی خوانده میشوند. برخی از این ترانهها مانند «آلیله» اختصاص به زنان دارد و عموما مردان از خواندن آن امتناع میورزند؛ ترانههایی که به صورت سؤال و جواب یا دستهجمعی هنگام نشا یا وجین در شالیزار خوانده میشود. نقلهای تالشی به نسبت منظومهها و نقلهای موسیقیایی سایر فرهنگهای البرز از قدمت و دیرینگی بیشتری برخوردارند. این استنباط از بررسی مضامین اشعار و ساختار موسیقیایی منظومههای تالشی اخذ شده است؛ زیرا فرم منظومههای تالشی حکایت از آن دارد که این گروه از نغمات در فرهنگ تالشی کمتر از سایر فرهنگهای البرز دستخوش تغییر یا ابداعات جدید شده است. یک نکته حائز اهمیت در نقلهای این منطقه وجود نمونههای فراوانی با درونمایه باطنی و عرفانی است که تحت نام صوفیانهها شناخته میشوند. تنوعسازی در موسیقی تالشی محدود میشود به «لُله» که همان نی چوپانی در گیلان
و مازندران است و «لِبک» که در واقع همان ساز زبانهدار نیلبک است. «دیاره» یا «دَپ» نیز از سازهای کوبهای این منطقه است. سرنا نیز از دیگر سازهای استفادهشده بهویژه در ماسال و فومن است که مانند سرنای گیلی است. از هنرمندان موسیقی تالشی میتوان به استادان حجتالله اصلانی، علی براری، صالح بیدار، خدیجه رزداری (نوازنده نی) و سیدهادی حمیدی اشاره کرد و از نمونههای شنیداری این موسیقی هم میتوان به آلبومهای ونگاونگ، سیاریحون و آوای مه (ساخته استاد حسین علیزاده برای زلزله رودبار که در برخی از قطعات آن از موسیقی تالشی و صدای هادی حمیدی استفاده شده است) اشاره کرد.
*برخی از آوردههای متن برگرفته از کتاب موسیقی قوم تالش بهمن کاظمی است.