تهدید یا فرصت
عبدالرضا ناصرمقدسی. متخصص مغز و اعصاب
بی‌شک همان‌طور‌که بارها گفته شده مهم‌ترین اتفاق سال گذشته همه‌گیری کرونا بود. همه‌گیری‌ای که میلیون‌ها نفر در سرتاسر جهان را مبتلا و بخش قابل‌توجهی را به کام مرگ کشاند. ویروسی که بار دیگر ناتوانی انسان در برابر طبیعت را به رخ او کشاند و گوشزد کرد که حتی در قرن بیست‌ویکم نیز باز این طبیعت است که می‌تواند برنده نهایی باشد. جالب است که ویروس‌ها بارها در همین قرن نیز به ما حمله‌ور شده بودند، اما شاید این غرور انسانی بود که مانع توجه جدی به آنها می‌شد. ویروس مسبب بیماری ایدز مدت‌هاست که انسان را به زانو درآورده و باعث مرگ بسیاری در جهان شده است. در همین چند سال اخیر نیز با ویروس‌هایی مانند سارس و مرس روبه‌رو بودیم و هنوز که هنوز است کابوس ابولا به پایان نرسیده است. وقتی همه اینها کنار هم قرار می‌گیرد، پدیده‌ای با نام همه‌گیری کووید-19 چندان پدیده عجیبی نخواهد بود. اما با وجود همه این هشدارها انسان در برابر کووید-19 غافلگیر شد. نه‌تنها آسیب جسمانی زیادی را متحمل شد بلکه روابط اجتماعی نیز تغییر کرد و شرایط اقتصادی اکثر کشورها به هم خورد. با‌این‌حال شاید این خصلت انسانی باشد که می‌تواند تهدید را به فرصت بدل
کند. سال گذشته شاهد اتفاقات مهمی در عرصه علم بودیم که شاید پرشکوه‌ترین آنها نشستن مریخ‌نورد استقامت بر سطح مریخ بود. اینکه بشر توانست با موفقیت این مریخ‌نورد پیشرفته را بر سطح مریخ بنشاند و آن را به‌طور زنده پخش کند، حاکی از موفقیت بسیار بزرگی برای او بود. اما حتی این کار پرشکوه را نمی‌توان مهم‌ترین دستاورد علمی انسان در قرن گذشته دانست. وقتی کرونا این‌گونه همه‌چیز را درمی‌نوردد، پس مهم‌ترین حوزه دستاورد بشری نیز باید در رویارویی با آن اتفاق بیفتد. اما این رویارویی شکلی عجیب داشت و به‌جای اینکه با یک دارو یا یک یافته خاص شناخته شود، خود را با شبکه‌ای پیچیده از اقداماتی نشان می‌داد که در کنار هم دستاورد بزرگی را به نمایش گذاشت. اینکه دستاورد بشری در مقابله با یک پاندمی مرگبار، به‌جای یک دارو به شبکه‌ای از روابط بدل شود، دستاورد بسیار بزرگی است که نیازمند تحلیل‌های گسترده برای درک بهتر آن است. البته این پاسخ شبکه‌ای به پاندمی کووید-19 خود حاصل رشد روزافزون علم بود. رشدی که همسو با گسترش پاندمی گسترش یافت و ابعاد جدیدی نیز به خود گرفت. وقتی پاندمی شروع شد، دانشمندان در جهات مختلف به رویارویی با آن
پرداختند. طبیعی است که اولین مواجهه در بیمارستان‌ها اتفاق افتاد. زمانی که هیچ داروی مؤثری علیه این پاندمی وجود نداشت و همه به‌شدت از آن می‌ترسیدند، پزشکان از هر راهی که به ذهنشان می‌رسید، برای درمان این پاندمی سود جستند. انبوهی از داروها استفاده شد. مطالعات متعددی انجام شد و قدم‌به‌قدم بر دانش ما برای درمان کووید-19 افزوده شد. از سوی دیگر دانشمندان به دنبال شناخت هرچه بهتر این ویروس شتافتند. از کجا آمده بود؟ چه ساختاری داشت؟ جزء کدام دسته بود؟ چه مشابهت‌ها و تفاوت‌هایی با سایر سوش‌های ویروسی داشت؟ از چه راهی منتقل می‌شد؟ چگونه می‌شد جلوی انتقالش را گرفت؟ اینها همه سؤالات بسیار مهمی بود که حیات انسان‌ها به پاسخ آنها بستگی داشت. اما مهم‌ترین تلاش در حوزه تولید واکسن صورت گرفت. تلاشی که به انقلابی بزرگ در صنعت واکسن‌سازی منجر شد. شرکت‌های بزرگ داروسازی از روش‌های جدید و انقلابی برای ساخت واکسن علیه کرونا استفاده کردند. پیش‌بینی می‌شود راهی که این دانشمندان رفتند، به بشریت در رویارویی به بیماری‌هایی همانند سرطان نیز یاری برساند. آنها به‌جای استفاده از روش‌های مرسوم، این‌بار سراغ محتوای ژنتیکی ویروس رفته و
از آن برای ایجاد واکسن جدید سود بردند. این واکسن با وارد‌کردن آران‌ای که محتوای ژنتیکی ویروس کرونا را شامل می‌شود، سعی می‌کند سیستم ایمنی را بفریبد. این آران‌ای پس از ورود به بدن وارد سلول‌های انسانی شده و به دنبال آن سبب ظاهر‌شدن یک‌سری از نشانگرهای خاص روی سطح سلولی می‌شود. این نشانگرها درواقع همان نشانگرهای ویروس کرونا هستند. بنابراین سیستم ایمنی با فکر اینکه این نشانگرها بیگانه هستند، علیه آنها واکنش نشان داده و این‌گونه خود را برای مقابله با ویروس کرونا در صورت ورود حقیقی آن به بدن آماده می‌کند. شاید تفکر اصلی حاکم بر این ویروس هم همان آماده‌سازی سیستم ایمنی با فریب آن باشد اما دانشمندان از روشی بسیار جدید و پیشروانه برای ساخت آن بهره بردند که می‌تواند علاوه بر اینکه به ما در مقابله با ویروس کرونا یاری برساند، ما را برای مقابله با سایر حمله‌های ویروسی محتمل در آینده نیز مجهز کند. همین تکنولوژی در این روزها که با جهش جدید ویروس نیز مواجه هستیم این نوید را به ما می‌دهد که بتوانیم حتی سریعا علیه جهش‌های جدید هم مجهز شویم. در کنار تولید واکسن، مقوله مهم بعدی اهتمام اکثر کشورها در واکسیناسیون وسیع و
گسترده بود. واکسیناسیون سبب می‌شود که زنجیره انتقال این بیماری شکسته شود. انتقال ویروس از یک فرد به فرد دیگر صورت می‌گیرد و وقتی ما بتوانیم هرچه بیشتر افراد یک جامعه را واکسینه کنیم، عملا با قدرت بیشتری از این زنجیره انتقال جلوگیری کرده‌ایم. از سوی دیگر هر‌چقدر واکسیناسیون را زودتر شروع کنیم، می‌توانیم از ابتلای افراد و مرگ‌ومیر ناشی از آن به میزان بیشتری جلوگیری کنیم. این کاری است که کشورهای مختلف در‌حال انجام آن هستند و امیدواریم که سرعت انجام آن در کشور ما نیز تسریع شود. البته باید به همه این تلاش‌های پزشکی انبوه کارهای فلسفی و اجتماعی و حتی هنری را نیز افزود. کووید-19 سرچشمه نگرش از زاویه‌های مختلف به یک بیماری شد. موضوعی که در چنین سطح و با ابعادی این‌چنینی اصلا سابقه نداشت. پاسخ انسان به پاندمی کووید-19 به یک شبکه پویا و پیچیده شباهت دارد که هر‌لحظه نیز پیچیده‌تر از قبل می‌شود. شاید بشر هیچ‌گاه این‌گونه به یک پدیده پاسخ نداده، آن را بررسی نکرده و عملا از یک تهدید، فرصتی برای پیشرفت نساخته است. این بزرگ‌ترین دستاورد انسان در قرن گذشته بود؛ دستاوردی که هنوز برای درک آن زود بوده و نیازمند نوشتن مقالات
و کتاب‌های متعدد است.