یک شباهت ایرانی آمریکایی؛ ارومیه و یوتا
رحیم مقدس- کارشناس محیط زیست تالابها
خبر همکاری جمعی از محققان دانشگاه تربیت مدرس و دانشگاه ایالتی یوتای آمریکا برای احیای دریاچه ارومیه در چند روز گذشته مورد توجه بسیاری قرار گرفته است. دلیل اصلی این همکاری را میتوان وجود دریاچه بزرگ نمک در ایالت یوتای آمریکا دانست که شباهت شگفتانگیز آن به دریاچه ارومیه، باعث شده عنوان خواهرخوانده دریاچه ارومیه را یدک بکشد. جالبترین شباهت این دو دریاچه بدون شک وجود میانگذرهایی است که آنها را به دو قسمت تقسیم کرده است.
دریاچه بزرگ نمک، با مساحتی برابر با چهارهزارو 400 کیلومتر مربع، بزرگترین دریاچه آب شور نیمکره غربی زمین است. 64 درصد از آب ورودی به این دریاچه از طریق رودخانهها و 33 درصد آن از طریق بارش مستقیم باران تأمین میشود. جالب آنکه مانند سیمینهرود برای دریاچه ارومیه، رودخانه بیر (Bear) نزدیک به 50 درصد از آورد این دریاچه را تأمین میکند. شباهت دیگر، روبهروبودن با کمبود آب و خطر خشکی است. براساس گزارشی که در شهریورماه سال گذشته توسط شورای مشورتی دریاچه بزرگ نمک منتشر شد، طی 10 سال گذشته تراز سطح آب این دریاچه نزدیک به 5/3 متر کاهش یافته است. علت این افت، بروز خشکسالی و انحراف آب رودخانههای تغذیهکننده دریاچه برای مصرف آب جمعیت روبهرشد حوضه آبریز عنوان شده است. بهدلیل گستردگی و عمق كم طبیعی این دریاچه، کاهش اندک در تراز سطح آب، موجب کاهش چشمگیر مساحت خواهد شد. در نتیجه زمینهایی که قبلا بخشی از کف دریاچه بودهاند، به کانونهای احتمالی گرد و غبار تبدیل میشوند. برخی از تحقیقات بیش از 40 درصد از ریزگردهای منطقه را ناشی از وزش باد بر روی این مناطق دانستهاند. در سال 1904 میلادی، سازهای چوبی برای عبور قطارها روی این دریاچه ساخته شد که با فرسودهشدن آن، در سال 1959 با خاکریزی به طول 30 کیلومتر جایگزین شد. دو بازشوی 4.6 متری اتصال بدنه آبی در دو سوی شمالی و جنوبی این میانگذر را بر عهده داشتند. بالاآمدن آب دریاچه در سالهای 1982 تا 1987 و ورود خسارت به راهآهن، صنایع، زمینهای شخصی و دیگر تأسیسات شهری، ساخت بازشوی دیگری به طول 88 متر را روی این میانگذر کلید زد. نگرانی از ایمنی سازهها باعث شد تا دو بازشوی کوچک در سال 2013 میلادی بسته شوند. عمق کم و رسوب گلولای در بازشوی بزرگ هم موجب قطعشدن اتصال جریان آب بین دو قسمت شمالی و جنوبی دریاچه در سال 2015 شد. لایروبی و بازگشایی مجدد این بازشو در اواخر سال 2016 انجام شد. ساخت این میانگذر، تأثیرات جدی بر دریاچه بزرگ نمک و اکوسیستم آن داشته است. بالاتربودن 50 سانتیمتری تراز سطح آب قسمت جنوبی نسبت به قسمت شمالی از جمله این تأثیرات است. لایروبی سال 2016 باعث شد بر اثر ارتباط مجدد، در عرض 10 روز تراز سطح آب قسمت شمالی 15 سانتیمتر افزایش پیدا کند؛ اما مهمترین تأثیر این میانگذر، ایجاد اختلاف میان شوری آب در شمال و جنوب دریاچه است. مانند دریاچه ارومیه، قسمت شمالی دریاچه بزرگ نمک با شوری بیش از 260 گرم بر لیتر، محیط مناسبی برای رشد جلبکهای شورپسند است و در ماههای گرم سال، به رنگ قرمز درمیآید. قسمت جنوبی دریاچه نیز با شوری 100 تا 160 گرم بر لیتر، محیط مناسبی برای رشد و تخمگذاری آرتمیا است. نکته جالب اینجاست که این میانگذر، با تبدیلکردن دریاچه به دو قسمت مجزا، زمینهساز شوری کمتر قسمت جنوبی و فراهمشدن شرایط برای رشد آرتمیا بوده است. تخمین زده میشود که در زمان اوج رشد آرتمیا، 17 هزار میلیارد از این سختپوست با وزنی معادل 13 هزار فیل آفریقایی در آبهای شور این دریاچه زندگی میکنند. ارزش غذایی سیست آرتمیا در صنعت شیلات، صید این موجود را با تأمین 35 تا 45 درصد از نیاز جهانی و گردش مالی 67 میلیون دلار در سال، به یکی از اصلیترین فعالیتهای اقتصادی این ایالت تبدیل کرده است. اهمیت حیاتی وجود آرتمیا در دریاچه برای شرکتهای صیادی فعال در منطقه، باعث شده است این شرکتها علاوه بر وضع قوانین سختگیرانه برای صید، تأمین بودجه مورد نیاز برای پایش دورهای وضعیت دریاچه و آرتمیا را نیز انجام دهند. براساس این اندازهگیریها که بخشی از آن توسط دانشگاه ایالتی یوتا انجام میشود، چنانچه تعداد آرتمیای موجود در هر لیتر از آب به کمتر از 21 عدد برسد، صید در دریاچه متوقف خواهد شد. این عدد براساس مدلسازی انجامشده در سال 1990 برای تعداد سیست آرتمیای مورد نیاز جهت شروع رشد در بهار هر سال محاسبه شده است. بااینحال آرتمیا تنها مزیت این دریاچه نیست. بیش از صد سال است كه بهدلیل شوری بالای آب در قسمت شمالی دریاچه، استحصال نمک و مواد معدنی بهعنوان یکی از صنایع اصلی ایالت یوتا شناخته میشود. از املاح استخراجشده از آب دریاچه، در صنایع شیمیایی، پلاستیک، سرامیک و كاغذ استفاده میشود. گردشگری، طبیعتگردی و شکار نیز از دیگر مواردی هستند که به دلیل وجود دریاچه، سالانه مبالغ هنگفتی را نصیب ایالت یوتا میکنند. با افزایش نگرانیها از افت تراز سطح آب این دریاچه در سالهای اخیر، تلاشهایی برای بهبود وضعیت آغاز شده است. از جمله شورای مشورتی دریاچه بزرگ نمک، 12 راهبرد کلی را برای افزایش میزان ورودی آب به دریاچه پیشنهاد داده است. این راهبردها از موارد حقوقی مانند بهرسمیتشناختن حق آب صرفهجوییشده و افزایش همکاری سازمانهاي ذینفع تا پیادهسازی روشهای صرفهجویی مصرف آب در بخشهای شرب، صنعت و کشاورزی و مدیریت آبهای زیرزمینی را شامل میشود. بااینحال این راهبردها برای اجراشدن نیازمند تأمین مالی و زمان هستند. سالهای آینده، میزان موفقیت طرحهای حفاظت و احیای این دریاچه را مشخص خواهد کرد.