آتش؛ خادم خوب زمستان و ارباب بد تابستان
ابراهیم احمدیان
هنوز اردیبهشت به پایان نرسیده که آتش به مراتع و جنگل‌ها افتاده است. یکی از اولین‌ها را خود در منطقه مرزی قصر شیرین در نیمه دوم اردیبهشت شاهد بودم. با وجود تلاش مأموران اطفای حریق، آتش تا جایی که خواست سوزاند و از بین برد. غالبا آتش تا آنجا که به نقطه‌ای برسد که دیگر خود نتواند پیش برود، می‌سوزاند و تأثیر مأموران اطفای حریق ناچیز است. ناکامی در خاموش‌کردن آتش، به فقر نیروی انسانی و تجهیزات و از آن مهم‌تر، ویژگی‌های طبیعی منطقه درگیر بازمی‌گردد؛ وجود موانع طبیعی مثل سنگ و تپه و پستی و بلندی نمی‌گذارد خودروی حامل آب به آتش برسد و حتی جابه‌جایی برای افراد پیاده هم بسیار کند و سخت است، در‌حالی‌که آتش و باد بسیار سریع و از جوانب و نقاط بی‌شمار عمل می‌کنند. حتی وقتی گمان می‌بریم آتش‌سوزی پایان یافته، ساعاتی بعد آتشی از زیر خاکستر سر برمی‌آورد. کورکردن کامل آتش ممکن نیست و بسیار رخ داده که آتشی که خاموش شده باز درگرفته است. هجوم انگشت‌شمار مأموران با کیسه‌های آب بر پشت بیشتر شبیه یک شوخی با آتش‌های مهیب طبیعت است. مأموران اگر بر اثر پیاده‌روی طولانی و کوهپیمایی در گرما و تلنبه‌زدن سخت و جانکاه آب‌پاش خسته و درمانده نشوند (که می‌شوند) تنها می‌توانند زیر پنج درصد مؤثر باشند. استفاده مؤثر از بالگرد اطفای حریق نیز فعلا برای کشور ما مقدور نیست. بیشترین استفاده‌ای که تاکنون از بالگرد شده است، انتقال نیروی انسانی اطفای حریق به مناطق صعب‌العبور بوده نه آب‌پاشی هوایی روی آتش. وانگهی سازمان‌های مسئول در جنگل و مرتع و حیات وحش، بالگرد ندارند و باید اجاره کنند و بودجه‌ای برای این کار نیست. راه چاره چیست؟ یک راه وجود دارد: نگذاریم آتش روشن شود یا اگر روشن شد، نتواند پیش برود. برای رسیدن به این هدف لازم است در طول سال به‌ویژه در ماه‌های اسفند، فروردین و اردیبهشت کارهایی انجام شود. یکی از کارها، ایجاد خط ضد آتش است. غالب مناطق مستعد آتش‌سوزی شناخته‌شده و مشخص‌اند. در بخشی مهم از جنگل‌های کشور ـ‌مثلا دست‌کم در بسیاری از نقاط جنگل‌های زاگرس‌ـ آتش از طریق علوفه و گیاه قابل اشتعال کف زمین پیش می‌رود و از این درخت به آن درخت می‌رسد. یک راه مجرب و مؤثر این است که در فصلی که گیاه روییده و در حال خشک‌شدن است، با وسیله‌ای همچون لودر یا حتی گاوآهن تراکتور خط ضد آتش ایجاد شود؛ یعنی با لایه‌برداری با لودر یا شخم‌زدن با تراکتور خطی بدون گیاه ایجاد شود و مناطق از هم جدا شوند تا در صورت وقوع آتش‌سوزی، همه مرتع نسوزد یا در این نقاط قابل کنترل و خاموش‌کردن باشد. سال گذشته اداره محیط زیست قصر شیرین در پناهگاه حیات وحش قراویز چنین کرد و در جلوگیری از آتش‌گرفتن مرتع آهوها بسیار مؤثر بود. برای انجام‌دادن چنین طرح‌هایی نیروی انسانی، بودجه و تجهیزات لازم و ضروری است که در هر اداره مسئول، واحدی در تمام سال مشغول کار پیشگیری باشد. تجربه نشان داده که وجود دستگاه راه‌سازی در ادارات ضروری است و نمی‌توان چندان روی اجاره دستگاه حساب باز کرد، ولی تقریبا هیچ اداره محیط زیست یا منابع طبیعی‌ای چنین وسایلی ندارد. در بسیاری از کشورها در تمام سال برای چند ماه گرم تابستان کسب آمادگی می‌کنند نه اینکه بعد از روشن‌شدن آتش با چند محیط‌بان و نیروی مردمی و تعدادی کیسه آب بر پشت به جنگ آتش‌های مهیب بروند. در کشور پرتغال، گروه‌های اطفای حریق در زمستان بیشتر فعال‌اند و حتی به‌صورت کنترل‌شده، برخی مراتع را می‌سوزانند و درخت قطع می‌کنند تا آتش در تابستان نتواند پیش برود. یک روستایی عضو گروه اطفای حریق در پرتغال می‌گوید: «آتش در سرما خادم خوبی است اما وقت تابستان ارباب بدی می‌شود؛ بنابراین ما باید آن را در زمستان هوشمندانه به کار بگیریم».