در آموزش عالی نیازمند تحول کیفی هستیم
علي طهايي. عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی
انتخابات خردادماه 1400 اولین انتخابات ریاست‌جمهوری است که در دهه پنجم انقلاب اسلامی و پس از صدور بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی برگزار می‌شود. این بیانیه که به‌نوعی نقشه راه مسیر آینده حرکت جمهوری اسلامی است، می‌تواند فضای گفتمانی انتخابات را تحت تأثیر خود قرار داده و جهت‌گیری شعارها در انتخابات و حتی نامزدهای انتخاباتی و برنامه‌های آنها را نیز تحت تأثیر قرار دهد. این انتخابات دارای ویژگی‌ها و حساسیت‌هایی است که توجه به آن می‌تواند چگونگی مواجهه مردم با آن را تعیین کند. یکی از مهم‌ترین برنامه‌هایی که رئیس‌جمهور منتخب آینده باید مد‌نظر قرار دهد، فائق‌آمدن بر چالش‌های پیش‌روی کشور در حوزه علم و فناوری است که در ذیل برخی از موارد ذکر می‌شود:
1- در سال‌های اخیر بزرگ‌ترین چالشی که ایران در حوزه علم و فناوری دارد، عدم تناسب شغلی فارغ‌التحصیلان و نیازهای اساسی کشور است. به این معنا که در آموزش عالی کشور با مشکل مواجه هستیم و باید تغییرات اساسی در این حوزه رخ دهد و باید به جهت‌گیری کیفی توجه داشت. بر‌اساس تحقیقات، بیش از 70 درصد شغل‌های موجود در جهان در سال ۲۰۲۵ از بین می‌رود؛ به دلیل اینکه فناوری‌های نوین به وجود آمده و این فناوری‌ها جای مشاغل فعلی را می‌گیرد. در سال‌های اخیر دانشگاه‌ها و صنعت کشور از فناوری‌های جدید عقب افتاده است؛ اما رشته‌های دانشگاهی همچنان با رویکرد سنتی گذشته فعالیت می‌کنند. با وجودی که به‌تازگی رشته‌های مختلفی متناسب با فناوری‌های نوین ایجاد شده؛ اما اینکه تا چه حد این رشته‌ها توانسته‌اند وارد حوزه کار و اشتغال شوند، جای بحث دارد؛ بنابراین در علم و فناوری و آموزش عالی کشور نیازمند تحول کیفی هستیم. مؤلفه‌های مهم مرتبط با علم و فناوری که در شورای عالی انقلاب فرهنگی تبیین شده است، شامل موارد ذیل است: توسعه رشته دانشگاهی متناسب با نیاز کشور، اثربخشی مقالات در حل مشکلات و نیازهای جامعه، تولید محصولات فناورانه، انتشار تولیدات علمی و مقالات با‌کیفیت، بسط عدالت آموزشی و توسعه منطقه‌ای، افزایش ثبت اختراعات و ایجاد کسب‌و‌کارها از ثروت دانش‌بنیان. رئیس‌جمهور منتخب باید برای تک‌تک موارد ذکرشده، برنامه مدون داشته باشد و گزارش پیشرفت خود را به جامعه علمی و دانشگاهی اعلان کند. از‌آنجا‌که در علم، زمان و مکان معنی ندارد و محدودیتی هم برای کسب و تولید علم در جهان وجود ندارد، باید برنامه‌ریزی شود که علم برای رفاه مردم تولید شود. همچنین در پیشبرد دیپلماسی، علم و فناوری هیچ‌گونه جهت‌گیری سیاسی با سایر دولت‌های جهان را در نظر نگیرد. در نظام دانشگاهی باید بر‌اساس فناوری‌های جدید، تحول ایجاد شود، لازم است کمیته‌های بین‌رشته‌ای ایجاد شوند و مسیر جدیدی برای فناوری‌ها ترسیم شود. مهم‌ترین رشد کشور در 20 سال گذشته در حوزه علم و فناوری بوده و باید این روند، کماکان با سرعت بیشتری ادامه یابد. 2- امروزه پدیده مهاجرت نخبگان و متخصصان به خارج از کشور به دلیل آثار و تبعات سوء فرهنگی، سیاسی و نقش آن در تخریب عزت و اعتبار ملی، به‌عنوان تهدیدی جدی برای حال و آینده کشور دغدغه‌هایی در سطوح مختلف مدیریتی و اجتماعی کشور ایجاد کرده است؛ مسئله‌ای که به نظر می‌رسد در سال‌های آتی سیر صعودی هم داشته باشد. با توجه به تجربه موفق برنامه جذب نخبگان ایرانی غیرمقیم، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در دولت قبل، رئیس‌جمهور منتخب 1400 نیز با در‌نظر‌گرفتن برخی نقصان‌های برنامه، مانع‌زدایی‌های لازم را در راستای بهبود برنامه انجام دهد تا شاهد حضور بیشتر نخبگان در کشور باشیم. 3- در شرایط کنونی با وجود تحریم‌های همه‌جانبه، تنها شرکت‌های دانش‌بنیان و استارت‌آپ‌ها هستند که می‌توانند در کنار اشتغال‌زایی به تولید ثروت، توسعه اقتصادی بر پایه دانش و تحقق اهداف علمی و اقتصادی در راستای گسترش اختراع و نوآوری و درنهایت تجاری‌سازی نتایج تحقیق و توسعه در حوزه فناوری‌های نوین کشور کمک کنند و نقش مهمی در درآمدزایی فارغ‌التحصیلان و اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها و همچنین رفع نیازهای جامعه ایفا کنند. شرکت‌هایی که برای رسیدن به این هدف مهم با چالش‌های زیادی مواجه هستند. با توجه به پیشرفت چشمگیر این نوع شرکت‌ها در سال‌های اخیر، رئیس‌جمهور منتخب باید به‌طور ویژه از این مسئله حمایت کند. 4- اهمیت تکنولوژی به‌عنوان عامل اصلی توسعه اقتصادی در جهان امروز مشخص اسـت. تکنولوژی در دامان دانش، پرورش می‌یابد و اصولا با گسترش تحقیق و توسعه می‌توان زمینه‌های کاربرد دانش در زندگی بشر را ایجاد کرد. ایجاد تکنولوژی نیازمند سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و آموزش نیروی انسانی است. به نظر می‌رسد در شرایط کنونی و با وجود تحریم‌ها، مونتاژکاری به‌منظور افزایش تولید داخل و بی‌نیازی از سایر کشورها فرایندی درست و منطقی نباشد و اتکا به توان پژوهشگران داخلی برای تولید محصولی بومی نسبت به گذشته ضرورت پیدا کند. کشور ما نخبگان بسیار زیادی دارد که هر‌کدام از آنها نیز صاحب ایده‌های ارزشمندی هستند؛ ولی با اظهار تأسف در مقام عمل، آن‌چنان که باید و شاید موفق نبوده‌ایم. نظام علمی و دانشگاهی کشور در تقویت داده‌های خود باید به درجه‌ای برسد که ضعف‌ها و کاستی‌های صنعت و تولید داخلی را تشخیص داده و با واردات تکنولوژی و دانش فنی روز دنیا، به تولیدکننده داخلی کمک کند. سازمان‌دهی و مدیریت صحیح تکنولوژی برای تسهیل در ادغام مؤثر امکانات فیزیکی، توانمندی‌های انسانی و دانش فنی مورد نیاز است. 5- اصلی‌ترین موضوع برای اجرای برنامه‌های بلندمدت، داشتن مدیریت و ساختار علمی لازم برای تحقق این برنامه‌هاست. یكی از شاخص‌های مهم در این زمینه قرار‌گرفتن دانشگاه‌ها و مراكز تحقیقاتی و علمی در مدار توسعه و برنامه‌ریزی كشور است. متأسفانه در كشور ما چنین ساختاری وجود ندارد و دانشگاه‌های ما با وجود داشتن سرمایه‌های علمی مانند اعضای هیئت علمی مجرب و دانشجویان مستعد و نخبه، به علت موانع متعدد نمی‌توانند به‌عنوان محور توسعه كشور و پشتیبان برنامه‌های بلندمدت ملی عمل کنند. برنامه‌ریزی مبتنی بر آینده‌نگری، موضوعی است كه در كشورهای در‌حال‌توسعه زیاد مورد توجه قرار نمی‌گیرد. البته برخی از سیاست‌گذاران به اهمیت چالش‌های كلان آینده اذعان دارند؛ اما در عمل به این موضوع توجهی ندارند. یكی از مباحثی كه برای كشور ما از اهمیت زیادی برخوردار است، شناخت چالش‌های داخلی، منطقه‌ای و جهانی و داشتن برنامه مدون برای مواجهه با آنهاست. داشتن استراتژی و اهداف بلندمدت در كشور باید مطابق معیارها و شاخص‌های شفاف و دقیق، تدوین شود. این اهداف نباید صرفا شعارگونه باشند، در غیر‌این‌صورت همان‌گونه كه متأسفانه در بسیاری از برنامه‌ریزی‌های کلان كشور شاهد آن هستیم، به علت مبهم و غیرشفاف‌بودن اهداف، كنترل و نظارت بر تحقق آنها عملی نبوده و پس از مدتی، برنامه به فراموشی سپرده می‌شود.