31 سال بعد از زلزله منجیل

31 سال از زلزله 31 خرداد 1360 منجیل می‌گذرد. زلزله منجیل با حدود 16 کشته، حدود 30 درصد تلفات 31 سال اخیر ایران از زمین‌لرزه‌ها را موجب شده است. چرا رخدادی مانند زلزله منجیل که کانون آن در شهرستان رودبار و در نزدیکی منجیل واقع بود و پهنه رومرکزی حدود 140 هزار نفر جمعیت داشت، موجب کشته‌شدن حدود 10 درصد از جمعیت منطقه زلزله‌زده شد؟ و چرا هرگاه در منطقه‌ای نسبتا پرجمعیت در ایران و کشورهای مشابه ما زلزله شدیدی رخ دهد، تلفات چند ده هزار نفری نتیجه می‌شود؟ زلزله 20 اردیبهشت 1376 اردکول قائن با بزرگای 7.2 که در منطقه کم‌جمعیت قائنات رخ داد با اندازه‌ای شبیه به زلزله منجیل، حدود هزارو 500 کشته برجا گذاشت. در زمان زلزله 1376 قائن حدود 15 هزار نفر در پهنه کانونی زندگی می‌کردند (حدود 10 درصد از ساکنان کشته شدند). بنابراین تلفات کمتر زلزله اردکول قائن متناسب با جمعیت کمتر پهنه رومرکزی بود (البته زمان رخداد زمین‌لرزه‌ها هم مهم بوده است؛

زلزله منجیل در نیمه شب و زلزله اردکول در حدود ظهر رخ داد). زلزله 17 آگوست 1999 ایزمیت کوجائلی ترکیه، با بزرگای 7.3، یکی از رخدادهای مخرب مهم است که تلفاتی شبیه به زلزله منجیل (با حدود 300 هزار نفر جمعیت پهنه رو‌مرکزی ) حدود 17 هزار کشته بر جای گذاشت (حدود شش درصد از کل جمعيت پهنه رومرکزی). زلزله ایزمیت در ژرفای 17 کیلومتری رخ داد و تقریبا ژرفایی شبیه زلزله منجیل (با حدود 19 کیلومتر ژرفا) داشت. سازوکار هر دو زلزله شیب‌لغز با مؤلفه امتدادلغز بود. سوانح طبیعی ده‌ها میلیون نفر را به سوی فقر سوق می‌دهد و هر‌ساله حدود 26 میلیون نفر به فقرای جهان اضافه كرده و خساراتی جهانی معادل 250 میلیارد دلار به کالاها و خدمات وارد می‌کند. هزینه‌های انسانی و اقتصادی سوانحی مانند زلزله به‌شدت دست‌کم گرفته شده است زیرا معمولا میزان مصرف و رفاه مربوط به فقرا نادیده گرفته می‌شود. افراد فقیر رنج بیشتری از سوانح می‌برند چون در جاهایی زندگی می‌كنند كه بیشتر در معرض سوانح قرار می‌گیرند و در مجموع سهم بیشتری از درآمد خود را از دست می‌دهند. اثرهای سوانح طبیعی بر فقرا می‌تواند با اقداماتی نظیر ایجاد سامانه‌های هشدار سریع و دسترسی گسترده‌تر به بیمه شخصی کاهش یابد. در 60 سال گذشته بیشترین زمین‌لرزه‌های با تلفات بالا در کشورهای کم‌درآمد و درحال توسعه رخ داده‌اند. از سال 1960 تا ابتدای سال 2021 تلفات زلزله‌های جهان در حد یک‌میلیون و 350 هزار نفر بوده که حدود 850 هزار نفر از این تلفات در سال‌های 2000 تا پایان سال 2020 و عمدتا در کشورهای فقیر و در حال توسعه قربانی زمین‌لرزه‌ها شده‌اند. در حوادثی با بیش از هزار کشته، فقط چهار رخداد مهم زمین‌لرزه و سونامی 2011 سندای ژاپن با حدود 21 هزار کشته، زمین‌لرزه کوبه ژاپن در سال 1995 با شش‌هزارو 434، زلزله ایرپینیا ایتالیا در سال 1980 با سه‌ هزار و زلزله فریولی ایتالیا در سال 1976 با هزار نفر کشته در کشورهای پیشرفته و صنعتی رخ داده است. تعداد کل کشته‌‌شدگان این چهار رویداد حدود 31هزارو 500 نفر است. در زلزله‌های منجیل 1990 و ایزمیت 1999 علاوه بر لرزش و گسیختگی مستقیم زمین، آسیب‌هایی نیز به دلیل تشدید خاک سطحی و بی‌ثباتی‌های زمین ازجمله روانگرایی و زمین‌لغزش در منطقه ساحلی و منطقه کوهستان (در زلزله منجیل در نزدیکی کوچصفهان، سد سنگر، آستانه اشرفیه، رودسر و لاهیجان و زمین‌لغزش‌های شمال رودبار، آب‌بر و شمال منجیل) رخ داد. بسیاری از ساختمان‌ها مستقیما تحت تأثیر گسیختگی سطحی در پهنه گسله سطح قرار گرفتند (منطقه پاکده و جیرنده، منجیل، سد سفید رود و روستای کبته رودبار). در زمانی که زمین‌لرزه رخ داد (ساعت 36 دقیقه بعد از نیمه‌شب) بیشتر مردم در خانه بودند (و مشغول تماشای بازی برزیل‌-اسکاتلند در جام جهانی 1990 بودند) و همین بیداری موجب نجات جان بعضی از مردم شد. مسکن آسیب‌پذیر و محیط زندگی غیرتاب‌‌آور در کشورهای فقیر و آسیب‌پذیر دلیل اصلی تلفات جانی در این زلزله‌هاست. در کشورهای در حال توسعه به‌ویژه در سال‌های 2000 تا 2020، تلفات بیشتر در ساختمان‌های چهارطبقه به بالا گزارش شده است که عمدتا به عدم پیروی از آیین‌نامه زلزله هم در طراحی و هم ساخت بنا و از سوی دیگر به اشکالات آیین‌نامه‌های زلزله نسبت داده می‌شود.