متافقه در مقابل متاورس
سیدجمال هادیان‌طبائی‌زواره، رییس پیشین سازمان تربیت بدنی در یادداشتی در روزنامه شرق نوشت: حتما شما هم شنیده‌اید که مارک زاکربرگ، مدیر فیس‌بوک، پروژه رؤیایی خود با عنوان «متاورس» را به زودی محقق می‌کند. متاورس تحول جدیدی است که حتی تصور آن هم دشوار است. این پروژه بر اساس واقعیت مجازی شکل گرفته است و به کاربر امکان می‌دهد که پا در فضای مجازی گذارد. اگر تاکنون فقط کاربر فضای مجازی بوده‌اید و با کامپیوتر، تبلت یا موبایل و از طریق نمایشگر از فضای مجازی استفاده می‌کرده‌اید، اینک به مدد فناوری واقعیت مجازی خودتان وارد فضای مجازی می‌شوید و از نزدیک همه‌چیز را لمس می‌کنید. آینده متاورس به فناوری‌های واقعیت‌افزوده (AR) و واقعیت مجازی (VR) گره خورده است. واقعیت مجازی همیشه به یک هدست نیاز دارد. کاربران با پوشیدن این هدست در قالب یک شخصیت وارد فضای مجازی می‌شوند و دنیای اطراف خود را به شکلی متفاوت تجربه می‌کنند. این پدیده چنان شگفت‌انگیز است که به شما اجازه می‌دهد بَدلی سه‌بعدی از خودتان با عنوان «آواتار» بسازید و وارد فضای مجازی کنید تا بر اساس امیال، آرزوها و افکار شما عمل کند. در حقیقت آواتار شما شناسه شما در متاورس است.
شما در چنین محیطی و با آواتارتان قادرید با دوستان و خانواده خود معاشرت کنید، کار و تفریح کنید، آموزش ببینید، بازی کنید، خرید کنید، تفریح بروید، در کنفرانس‌ها شرکت کنید، به گذشته و حال و آینده سفر کنید. محتوا خلق کنید و تمامی تجربه‌هایی را که تاکنون با موبایل یا کامپیوتر قادر به انجام آن نبوده‌اید از نزدیک حس کنید. در چنین دنیای آمیخته از مجاز و واقعیت، امکان خرید و فروش کالا و ملک و حتی ازدواج آواتارها هم فراهم شده است. سنسورهایی در هدست واقعیت مجازی متاورس وجود دارد که به آواتار مجازی شما اجازه می‌دهد تا تماس چشمی برقرار کند و حتی حالت صورت شما را به نمایش بگذارد و آواتار دیگری حس و حال شما را به‌خوبی درک کند و این‌گونه است که متاورس شما را در فضای مجازی غوطه‌ور می‌کند و دنیایی متفاوت می‌سازد که در آن کاربران با یکدیگر و با دیگر اجزای محیط اطراف خود در تعامل دائم و مستقیم‌اند.
حالا تکلیف ما با چنین پدیده پیچیده و متفاوتی چیست؟ با کلیت آن چگونه برخورد کنیم؟ از اساس نفی کنیم یا آنکه برای مواجهه با آن برنامه و راهکار طراحی کنیم و به سود خودمان تغییرش دهیم؟ تکلیف احکام و فرایض دینی در این محیط غیر‌واقعی چیست؟ به عبارتی فقه اسلامی برای چنین سؤالاتی چه پاسخی دارد؟ بیش از 50 سال پیش که آپولو 11 نخستین انسان را به ماه برد، عده‌ای گفتند حالا فقیهان بگویند که انسان در فضا چگونه و رو به کجا نماز گذارد؟ و سایر فرایض و مسائلش را چگونه به‌جا می‌آورد؟ همان زمان تعدادی از فقیهان درصدد پاسخ به این سؤال‌ها از منابع فقهی برآمدند. این چالش‌ها همچنان در طول ده‌های اخیر ادامه داشته و هرچه دانش و فناوری در زندگی روزمره انسان بیشتر جاری شده، چنین چالش‌هایی نیز در برابر فقه و فقیهان فزونی یافته است. هنوز برنامه و پاسخ جامع و مانع فقها در مواجهه با رمز‌ارز و بلاک‌چین مشخص نشده بود که موضوع منظومه‌های ماهواره‌ای برای دسترسی به اینترنت آزاد و بدون محدودیت و پس از آن ادعای ایلان ماسک در اعزام انسان به مریخ و فراهم‌کردن شرایط زندگی بشر در دیگر کرات مطرح شد و بعد از آن خبر تحقق متاورس، دنیایی متفاوت از آنچه تاکنون تجربه کرده‌ایم، منتشر شد. به عبارتی سرعت توسعه و کاربردی‌شدن دانش و فناوری چنان است که فقه باید در برابر سرعت و پیچیدگی فناوری‌های نو جا نمانده و با فاصله معنی‌داری از مرزهای دانش و فناوری حرکت کند. به‌عبارتی در‌حالی‌که هنوز فقه در حال حل ابرچالش‌های سیاسی و اقتصادی و پدیده‌های اجتماعی معمول است و دنبال راه‌حل است، مسائل پیچیده‌تری بر مسائل قبلی سرریز شده است. مقلدان و پیروان نیز از ساحت فقه و فقیهان انتظار دارند نسخه‌های عملیاتی و قابل‌اتکایی ارائه دهند که علاوه بر مشکلات احکامی و مناسکی تکلیف‌شان را درباره کلیت این مسائل روشن کند. باید پرسید آیا فقها برای ارائه چنین نسخه‌هایی و استنباط و استخراج احکام مورد نیاز درباره مسائل و چالش‌های امروزی و مظاهر جدید فناوری برنامه‌ای دارند؟ تاکنون هیچ فرد یا نهاد رسمی از حوزه‌های علمیه پاسخ چنین پرسشی را نداده است! هرچند فقهای شیعه در طول 12 قرن برای پایداری و پویایی فقه شیعه تلاش بسیار کرده‌اند اما در‌حال‌حاضر در برخورد با سرعت و پیچیدگی فناوری‌های نو دچار چالش‌های جدیدی شده‌اند که دیگر پاسخ های پیشین درباره آنها کارایی ندارد. به اعتقاد ما فقه یعنی برنامه اداره زندگی، یعنی تبیین و تعیین نظام زندگی اجتماعی و سیاسی. حال سؤال اینجاست که آیا می‌توان در برنامه زندگی به مهم‌ترین تحول زندگی یعنی فناوری بی‌اعتنا بود و برای چالش‌هایش پاسخ نداشت؟ بی‌تردید مبانی و اصول فقه تغییرناپذیر است اما یافتن پاسخ برای هزاران سؤال، مشکل و چالش بر مبنای اصول خدشه‌ناپذیر فقهی، خود هنری ارجمند است که فقط از فقیهان آشنا به دانش‌های روز بر می‌آید. شاید عده‌ای با ساده‌انگاری بگویند چاره کار تخصصی‌شدن فقه به معنای متخصص‌شدن فقها در سایر علوم است! مسائل علمی و اجتماعی امروز بسیار پیچیده و هزارتوست و نمی‌توان انتظار داشت فقها علاوه بر تخصص فقه در سایر علوم هم متخصص باشند و اصولا چنین چیزی ممکن نیست اما اینکه آنها دایره فعالیت خویش را از پاسخ‌گویی به استفتائات و صدور احکام فراتر ببرند و وارد ساحت‌هایی چون موضوع‌شناسی، روش‌شناسی و معرفت‌شناسی نسبت به یافته‌های نو و تناسب آنها با اصول فقهی شوند و بر اساس آن به وظایف فقیهانه خود عمل کنند، انتظار بجایی است. این موضوع در تاریخ هم مسبوق به سابقه است. فقیهانی مانند شیخ بهایی فقهای جامع‌الاطرافی بودند و روشی خاص در حل مسائل روزمره داشتند. شیخ بهایی در نجوم، معماری و علوم طبیعی هم دست داشت و حتی رسالاتی هم در این باب‌ها نوشته است. از این دست فقها در تاریخ کم نداریم که گره از کار و زندگی روزمره مردم وا می‌کردند. اینها فقیهان متخصص در موضوع‌شناسی، روش‌شناسی و صاحب آگاهی و معرفت به مسائل روز بودند و نامشان در تاریخ ماندگار است. فقه ما اساسا فردگرا و مسئله‌مدار است و نتایج فقهی بیشتر به رساله عملیه محدود شده و به مسائل اجتماعی و تحولات زندگی کمتر ورود کرده است. جامعه امروز ایران با توجه به مواجهه شتابان با مسائل جدید و مدرنیسم دچار تناقض‌های عجیب‌و‌غریب میان فقه و فناوری است و از فقه شیعه انتظار پاسخ و ارائه راهکارهایی دارد که علاوه بر انطباق با اصول و مبانی فقهی با وجدان بشری، نیاز و علاقه مردم مطابق باشد. از این رو تقریبا هیچ راه گریزی نیست جز تحول در موضوع‌شناسی، روش‌شناسی و معرفت‌شناسی در همه ابعاد فقه حکومتی و تربیت فقهای جامع‌الاطرافی که با شئون زندگی اجتماعی و دستاوردهای فناوری بشر آشنا باشند. فقه حکومتی باید همه شئون حیات فردی و جمعی انسان در جامعه را در بر بگیرد و نسبت به هیچ مسئله‌ای ساکت و بی‌پاسخ نباشد . فقیهان امروز باید به شیوه‌ای فعالانه تولید مسئله کنند و مدل و برنامه ارائه دهند و البته حل مسائل و چالش‌ها را به متخصصان بسپارند. فقه نباید نظاره‌گر تحولات اجتماعی باشد بلکه باید از دایره موجود فراتر رود و با نقشی فعال در کنار اخلاق، عقاید و مناسک، نظام جامع و منسجمی را برای همه شئون انسان‌ها ارائه کند.