احیای برجام و دیوان بین‌المللی دادگستری
مذاکرات ایران و غرب درخصوص احیای برجام با دغدغه‌های متعددی از سوی ایران ادامه دارد و تاکنون نیز نتیجه قطعی حاصل نشده است. هیئت ایرانی مذاکره‌کننده درخصوص برجام بر پنج شرط اساسی ایران در چارچوب مذاکرات هستهای وین تأکید کرده بود. اولین و مهم‌ترین خواسته و شرط ایران، لغو «تحریم‌های ثانویه» آمریکا که در قالب توافق برجام به آنها اشاره شده، بوده است (این دسته از تحریم‌ها همان تحریم‌هایی هستند که در حوزه هستهای علیه ایران وضع شده‌اند). دو شرط دیگر ایران، به راستی‌آزمایی لغو تحریم‌ها علیه ایران و اعطای تضمین‌‌‌های لازم از سوی واشنگتن به تهران اشاره دارند. ایران همچنین خواستار دریافت خسارت از آمریکا به دلیل خروج یک‌جانبه دولت ترامپ از توافق برجام و تحمیل تحریم‌های گسترده علیه خود هم شده است. در نهایت، ایران از تمامی طرف‌‌‌های برجامی خواسته است تا کاملا و به صورت دقیق به مفاد توافق برجام وفادار باشند. در این راستا، ایران دو سند را به کشور‌‌‌های عضو برجام در جریان مذاکرات هستهای وین داده که یکی مرتبط با لغو تحریم‌ها علیه ایران است و دیگری هم اشاره به اقداماتی دارد که ایران در پاسخ به مسئله لغو تحریم‌ها انجام خواهد داد. این‌طور به نظر می‌رسد که خواسته اصلی و مرکزی دولت ایران، لغو تحریم‌های راهبردی علیه تهران در حوزه‌‌‌هایی نظیر تجارت آزاد صادرات نفت ایران و نقل و انتقال پول‌‌‌های ایران از بانک‌‌‌های خارجی و همچنین اعطای این تضمین از سوی دولت بایدن است که دولت‌‌‌های آتی آمریکا مانند دولت ترامپ، به صورت یک‌جانبه و مجدد از برجام خارج نخواهند شد. باقی درخواست‌‌‌های ایران نیز تا حد زیادی تحت‌الشعاع همین موارد هستند و به نوعی به موضع چانه‌زنی ایران اشاره می‌کنند. ایران در چارچوب مذاکرات هستهای جاری با غرب، به شدت تحت‌تأثیر این ضرب‌المثل است که می‌‌‌گوید: «مارگزیده از ریسمان سیاه و سفید می‌‌‌ترسد». درست به همین دلیل است که تهران قویا بر اعطای یک تضمین عینی از سوی دولت آمریکا به خود مبنی بر وفاداری دولت‌‌‌های آتی آمریکا به توافق برجام تأکید دارد. در این راستا، «رابرت مالی» نماینده ویژه دولت آمریکا در مسئله ایران بار‌‌‌ها تأکید کرده که واشنگتن آمادگی دارد تا تحریم‌های راهبردی خود علیه ایران را پله پله لغو کند. در مقابل، دولت آمریکا از ایران می‌‌‌خواهد تا تهران نیز رویه‌‌‌های هستهای جبرانی خود را معکوس کند و بار دیگر ذیل محدودیت‌‌‌های برجامی قرار گیرد. با همه اینها باید توجه داشت که دولت بایدن قادر نخواهد بود تحریم‌های کنگره آمریکا علیه ایران را لغو کند یا تضمین دهد که دولت‌‌‌های آتی آمریکا نیز به توافق برجام همچنان وفادار خواهند بود. از سوی دیگر، دولت آمریکا قادر نخواهد بود که برجام را به یک «معاهده» تبدیل و موافقت سنای آمریکا را نیز راجع به آن اخذ کند. ولی یک راه‌حل میانبر جهت ایجاد اطمینان خاطر برای طرف ایرانی وجود دارد.
این راه‌حل، معطوف به پذیرش صلاحیت «دیوان بین‌المللی دادگستری» و نظر و رأی آن در چارچوب معادله برجام است. این به آن معناست که هرگونه مناقشه حقوقی بین‌المللی که مرتبط با کشور‌‌‌های عضو برجام (و راجع به برجام) باشد، باید به دیوان بین‌المللی دادگستری ارجاع داده شود و همه اعضای عضو توافق برجام هم باید صلاحیت این دیوان و رأی نهایی آن را بپذیرند. در اغلب معاهدات بین‌المللی، جهت اجرای بهتر و مناسب‌تر چشم‌انداز‌‌‌ها و دیدگاه‌‌‌های یک معاهده از سوی اعضای متعهد یا حل‌وفصل عادلانه اختلافات میان آنها، اشاره به صلاحیت دیوان بین‌المللی دادگستری جهت حل مناقشات می‌شود. با این حال، مشکل اصلی این است که برجام یا هر گونه توافق هستهای آتی، یک معاهده نیست. اما برای این مسئله هم یک راه‌حل وجود دارد. کشور‌‌‌های عضو گروه پنج به علاوه یک می‌توانند برجام را ذیل «توافق اجرائی» یا «قرار موقت»، بر اساس بخش اول بند دوم از معاهده وین درباره حقوق قرارداد‌‌‌ها تعریف کنند. معاهده به این معناست که توافقی بین‌المللی میان دولت‌‌‌های مختلف به صورت کتبی و تحت نظارت مقررات حقوق بین‌الملل حاصل شده است. از این‌رو، یک توافق و قرارداد مکتوب نیز می‌تواند موضوع «معاهده وین در مورد قانون معاهدات» باشد. در این مورد، هیچ نیازی به موافقت سنای آمریکا یا پارلمان ایران نیست و از سوی دیگر، دولت‌‌‌های آتی آمریکا نیز عملا با یک الزام عینی و حقوقی جهت التزام به توافق برجام روبه‌رو می‌‌‌شوند. در این راستا، اگر دولت آتی آمریکا بخواهد از توافق برجام همچون دولت ترامپ خارج شود، ایران می‌تواند به دیوان بین‌المللی دادگستری مراجعه کند و خواستار دریافت خسارت شود. در این راستا، قضات دیوان بین‌المللی دادگستری با استناد به اصل برتری و تفوق حقوق بین‌الملل بر حقوق داخلی، پرداختن به پرونده مذکور را قابل قبول می‌‌‌دانند و آن را در دستور کار خود قرار خواهند داد. این مسئله در نوع خود می‌تواند یک بازدارندگی حقوقی را علیه دولت‌‌‌های آتی آمریکا ایجاد کند و مانع از آن شود که آنها به صورت یک‌جانبه از برجام خارج شوند. جدای از اینها، ایران نیز انگیزه بیشتری خواهد داشت که در چارچوب معادله هستهای خود، به رویه‌‌‌های دیپلماتیک و دیپلماسی روی خوش نشان دهد. از طرفی، جهت رفع نقاط ضعف حقوقی توافق هستهای ایران، ضروری است کشور‌‌‌های عضو گروه پنج به علاوه یک، سند جدیدی را امضا کنند؛ زیرا بر اساس بخش اول از بند ۱۲ «معاهده وین در مورد حقوق معاهدات»: «رضایت یک دولت که متعهد به یک معاهده است، از طریق امضای نماینده آن کشور بیان می‌شود. مسئله‌‌‌ای که در متن خود معاهده نیز بر آن تأکید می‌شود». به‌طور کلی این‌طور به نظر می‌رسد که اگر این رویکرد در پیش گرفته شود، احتمال اینکه روند دیپلماتیک در چارچوب مذاکرات وین با موفقیت همراه شود تا حد زیادی تقویت می‌شود.